Obowiązek alimentacyjny został uregulowany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w celu zapewnienia środków utrzymania osoby uprawnionej. Nie jest to jednak obowiązek nieograniczony w czasie.
Rodzice dziecka mogą uzyskać orzeczenie sądu zmieniające zakres tego obowiązku. Jest to możliwe na podstawie z art. 133 ustawy:
„§ 1. Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
- 2. Poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.
- 3. Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się”.
Samodzielne utrzymywanie się dziecka a alimenty
Obowiązek rodziców względem dziecka istnieje wówczas, gdy dziecko nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Powołany przepis określa, iż obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka wygasa z chwilą, kiedy jest ono w stanie utrzymać się samodzielnie lub kiedy dochody z majątku dziecka wystarczają na jego utrzymanie i wychowanie. Trzeba więc zbadać, czy dochody uzyskiwane przez dziecko pozwalają na jego samodzielne funkcjonowanie, co oznacza możliwość zaspokajania przez dziecko podstawowych potrzeb życiowych. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się na koszty związane z mieszkaniem, wyżywieniem, ubraniem, koszty nauki, dojazdu do szkoły itp. Wskazuje się, że o utrzymaniu samodzielnym przez dziecko świadczy stała praca, np. na podstawie umowy na czas nieokreślony, natomiast uzyskiwanie sporadycznych dochodów nie prowadzi co do zasady do usamodzielnienia się dziecka pod względem materialnym.
Ustaniem obowiązku alimentacyjnego zajmował się wielokrotnie Sąd Najwyższy. Zgodnie z wyrokiem z dnia 24.03.2000 r., sygn. akt I CKN 1538/99: „Dziecko, które osiągnęło nie tylko pełnoletność, ale zdobyło także wykształcenie umożliwiające podjęcie pracy zawodowej, pozwalającej na samodzielne utrzymanie, nie traci uprawnień do alimentów, jeżeli np. chce kontynuować naukę i zamiar ten znajduje uzasadnienie w dotychczas osiąganych wynikach”.
W wyroku z dnia 10.12.1998 r., sygn. akt I CKN 1104/98, LEX nr 327909, SN uznał, że „jeżeli dorosłe dziecko ma wyuczony zawód i możliwości pracy oraz chce kontynuować naukę, rodzice obowiązani są łożyć na jego utrzymanie w miarę swoich materialnych możliwości. Oznacza to, że sąd powinien rozważyć, czy rodziców stać na dalsze utrzymanie dziecka, jeżeli ma ono możliwości zatrudnienia się zgodnie z wyuczonym zawodem”.
W wyroku z dnia 14.05.2002 r., sygn. akt V CKN 1032/00, LEX nr 55514, wskazał: „Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie określa w sposób definitywny chwili (lub zdarzenia), w której ustaje obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka”. Zdaniem sądu: „Oznacza to, że zarówno sam fakt osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, jak i uzyskiwanie przez nie środków finansowych z tytułu pracy zawodowej, renty inwalidzkiej czy zasiłku dla bezrobotnych, nie pociąga za sobą automatycznie ustania obowiązku alimentacyjnego ciążącego na rodzicach”.
Obniżenie dochodu i uszczerbek dla rodzica
Zapis art. 133 § 3 Kodeksu daje rodzicom możliwość uchylenia się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.
Nadmierny uszczerbek dla rodziców ma być skutkiem ciążącego na nich obowiązku alimentacyjnego. Innymi słowami, konieczne jest zatem porównanie wysokości alimentów z wysokością dochodów osiąganych przez rodziców oraz ustalenie, czy spełnienie obowiązku nie stanie na drodze zaspokojenia podstawowych potrzeb rodziców. Sąd powinien zatem ustalić kwotę, jaka pozostaje rodzicom na ich utrzymanie. Nie można zatem na rodziców nakładać obowiązku alimentacyjnego względem pełnoletnich dzieci kosztem zdrowia czy też popadnięcia w ubóstwo. Druga przesłanka występuje wówczas, gdy dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się. Przykładowo, gdy dziecko nie osiąga rezultatów podczas studiów, nie szuka pracy, ma lekceważący stosunek do życia.
Możliwość uchylenia się od alimentów
Możliwością uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego jest sprzeczność jego wykonywania z zasadami współżycia społecznego na podstawie art. 1441 Kodeksu, zgodnie z którym zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego można uznać zachowanie dziecka, które żąda alimentów, a samo zachowuje się wobec rodziców w sposób moralnie naganny, nie wypełnia wobec rodziców obowiązku szacunku i wzajemnego wspierania się, uregulowanego w art. 87.
Drugą możliwością jest art. 135 oraz art. 138, które uprawniają osoby zobowiązane do alimentów do zmiany obowiązku alimentacyjnego w razie zmiany stosunków. Chodzi tutaj o zmianę jaka zaszła na przestrzeni czasu między orzeczeniem o obowiązku alimentacyjnym a stanem teraźniejszym. Zgodnie bowiem z drugim z powołanych przepisów, zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.
Pozew do sądu o uchylenie lub zmianę alimentów z powodu obniżenia dochodów
Zatem, w każdej z tych możliwości przysługuje roszczenie do sądu rodzinnego – odpowiednio o uchylenie (art. 133) obowiązku alimentacyjnego bądź o jego zmianę (art. 135 w zw. z art. 138). Sprawa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego toczy się w zwykłym trybie procesowym, konieczne jest wniesienie do sądu powództwa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego. W uzasadnieniu pozwu powinno się powołać okoliczności na udowodnienie tego, że alimenty połączone są z nadmiernym dla zobowiązanego uszczerbkiem lub na fakt, że dziecko nie dokłada starań w celu własnego utrzymania, czy lekceważy zdobycie odpowiedniego wykształcenia. Orzeczeniem zapadłym co do zasady jest wyrok, ale w trakcie postępowania możliwe są różne wersje wydarzeń - może zapaść ugoda między zobowiązanym a uprawnionym, w której uprawniony zrezygnuje z alimentów. Na potwierdzenie swoich twierdzeń zgłasza się dowody, np. dowody na trudną sytuację materialną zobowiązanego, czy dowody na zachowanie dziecka wobec rodzica zobowiązanego do alimentacji.
