Instytucja zachowku przewiduje ustawową ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed krzywdzącym je rozrządzeniem przez niego majątkiem na wypadek śmierci. Uprawnienia do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Zachowek stanowi w pewnym sensie zastępczą formę dziedziczenia, ma bowiem zapewnić członkom najbliższej rodziny spadkodawcy korzyści związane ze spadkobraniem. Celem instytucji zachowku jest zatem ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 stycznia 2021 r., I ACa 544/20, LEX nr 3184014).
Kiedy jednak przysługuje prawo do zachowku i jakie osoby mogą wystąpić z roszczeniem o zapłatę takiego zachowku?
Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). W związku z tym osobami najbliższymi spadkodawcy uprawnionymi do zachowku są jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy (przy czym w zakresie prawa do zachowku na równi ze zstępnymi spadkodawcy traktować należy przysposobionego i jego zstępnych, a na równi z rodzicami spadkodawcy – przysposabiającego i jego małżonka). Roszczenie z tytułu zachowku przysługuje przy tym osobie uprawnionej tylko wtedy, gdyby dziedziczyła ona z ustawy po danym spadkodawcy. W rezultacie uprawnionymi do zachowku mogą być jednocześnie tylko zstępni oraz małżonek albo małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Roszczenie o zachowek nie przysługuje natomiast uprawnionemu, który został wydziedziczony, a także: spadkobiercy uznanemu za niegodnego, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia, spadkobiercy, który odrzucił spadek oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia.
Należy przy tym zauważyć, że w myśl art. 991 § 2 k.c. jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Z kolei w świetle art. 1000 § 1 zdanie pierwsze k.c. jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
W świetle powyższego prawo do zachowku jest definiowane jako prawo do otrzymania określonej w pieniądzu wartości, dla obliczenia której podstawę stanowi spadek i niektóre darowizny zdziałane przez spadkodawcę. Jest to prawo powstające z mocy samego prawa, które co do zasady nie może być modyfikowane wolą spadkodawcy. Prawo to może być, wedle wyboru spadkodawcy, zaspokojone poprzez powołanie do dziedziczenia, zapis czy darowiznę. Jeśli tak się nie stanie, uprawnionym przysługuje roszczenie o zapłatę kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku, a jeśli w ogóle nic nie otrzymają, przysługuje im roszczenie o pokrycie całego zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 grudnia 2018 r., VI ACa 1108/17, LEX nr 2637219). Obliczenie zachowku polega przy tym na ustaleniu wysokości sumy pieniężnej, jakiej uprawniony do zachowku może domagać się od spadkobiercy lub osoby obdarowanej. Samą wysokość zachowku ustala się za pomocą obliczeń, które przebiegają w trzech etapach: najpierw ustala się udział spadkowy osoby uprawnionej stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, potem ustala się podstawę zachowku, tj. wartość spadku powiększoną o ewentualne darowizny podlegające zaliczeniu do spadku, która po przemnożeniu przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku daje poszukiwaną wielkość, czyli wysokość zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 stycznia 2021 r., I ACa 544/20, LEX nr 3184014).
Należy także wskazać, że zgodnie z przepisem art. 1007 k.c. roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu, a roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Zachowek ma przy tym charakter roszczeniowy, co oznacza, że przejawia się on w uprawnieniu do żądania od oznaczonej osoby zapłaty określonej sumy pieniężnej, a o realizacji tego uprawnienia decyduje każdorazowo osoba uprawniona