Wprowadzenie
Prawo Unii Europejskiej, analogicznie jak prawo międzynarodowe, jest wytworem kultury „Zachodu”. Od chwili wydania słynnych orzeczeń przez Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie van Gend en Loos (1963) i Costa v. ENEL (1964) przewodnia rolę pełni pogląd aprobujący ujmowanie prawa Unii Europejskiej jako autonomicznego porządku prawnego, który pod względem treściowym i strukturalnym zawiera istotne różnice wyróżniające od prawa międzynarodowego oraz systemów prawa wewnętrznego państw europejskich. Wyjątkowy charakter tego porządku prawnego oddaje fakt, że z jednej strony prawo Unii Europejskiej, analogicznie jak prawo międzynarodowe, reguluje stosunki między państwami,
z drugiej zaś strony jego podmiotami są także osoby fizyczne oraz różnego rodzaju inne organizacje, korporacje i zrzeszenia, co jest cechą charakterystyczną dla systemów prawa wewnętrznego. Dokonując uproszczenia, można stwierdzić, że unijne prawo pierwotne ma charakter traktatowy, podczas gdy prawo wtórne powstaje w drodze jednostronnych decyzji organów unijnych. W związku z powyższym można stwierdzić, że prawo Unii Europejskiej stanowi konglomerat elementów osobliwych dla prawa międzynarodowego i wewnętrznego.
Rudymentarne znaczenie dla zasad stosowania i wykładni regulacji prawa unijnego w Polsce ma treść art. 91 ust. 3 Konstytucji, w którym stwierdza się, że „[j]eżeli wynika to z ratyfikowanej przez RP umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.”Artykuł ten formułuje dwie podstawowe zasady kluczowe dla stosowania prawa unijnego przez krajowe organy: zasadę bezpośredniości i zasadę prymatu prawa Unii Europejskiej. Dodatkowo należy stwierdzić, że po przystąpieniu do Unii Europejskiej organy Rzeczpospolitej Polskiej stosują prawo unijne na jeden z dwóch sposobów: bezpośredni lub pośredni. Bezpośrednie stosowanie prawa Unii Europejskiej następuje wtedy, gdy organy państwowe podejmują swoje rozstrzygnięcia w oparciu o normy tego prawa. Jednak częściej wykorzystywaną formą stosowania prawa unijnego jest sposób pośredni występujący wtedy, gdy organy państwowe wydają swoje decyzje lub orzeczenia na podstawie norm prawa krajowego, ukształtowanego
w oparciu o prawo Unii Europejskiej, implementowane do krajowego porządku prawnego,
a w tej sytuacji aktualizuje się obowiązek interpretacji prawa krajowego zgodnie z prawem Unii Europejskiej.
Dążąc do egzemplifikacji wpływu prawa Unii Europejskiej na prawo Polskie należy, tytułem przypomnienia, krótko scharakteryzować rodzaje aktów prawa wtórnego wydawanych
przez organy Unii Europejskiej.
Prawo wtórne (pochodne) Unii Europejskiej
Akty prawa wtórnego Unii Europejskiej są tworzone przez stosowne instytucje Unii Europejskiej, a nie przez państwa członkowskie. Prawo wtórne często jest nazywane prawem stanowionym. Charakteryzuje je rozmaitość form prawnych, w którym jest tworzone. Katalog form stanowienia tego prawa znajduje się w art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który wyróżnia dwie grupy aktów, tj.:
- akty wiążące, którymi są rozporządzenia, dyrektywy i decyzje (akty prawa twardego). Katalog tych aktów jako aktów „prawa twardego” jest zamknięty,
- akty niewiążące, którymi są zalecenia i opinie (akty nazwane) oraz nie przewidziane
w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej tzw. akty nienazwane. Katalog tych aktów jako aktów „prawa miękkiego” jest otwarty.
Kategoria aktów prawa wtórnego jako prawa twardego obejmuje:
1) ROZPORZĄDZENIA - zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288) „Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane
we wszystkich państwach członkowskich”.
Oznacza to, że:
a) rozporządzenie ma zasięg ogólny, co wyraźnie wskazuje, że jest to akt generalny, a zatem akt kreujący określone zasady postępowania, które mogą zostać zastosowanie do nieokreślonej liczby przypadków i wobec nieokreślonej (otwartej) kategorii podmiotów. Rozporządzenia jako akty prawa wtórnego są porównywane do krajowych aktów normatywnych rangi ustawowej
tj. ustaw, lecz o zdecydowanie szerszym zakresie obowiązywania,
b) adresatem rozporządzenia może być każdy podmiot prawa, w szczególności państwa, jednostki (obywatele), osoby prawne,
c) rozporządzenia wiążą co do wszystkich przepisów w nim zawartych (wiążą w całości). Tworzą część krajowych porządków prawnych państw członkowskich i nie wymagają implementacji
do krajowego porządku prawnego. Stanowią przejaw najdalej postępującej integracji
oraz ingerencji w porządek prawny państw członkowskich. Rozporządzenia stanowią instrumenty unifikacji prawa, gdyż w swoim zakresie „zastępują” normy krajowe. Normy rozporządzenia automatycznie stanowią integralną częścią porządku prawnego państwa członkowskiego. W dziedzinach objętych przedmiotem regulacji rozporządzenia państwo członkowskie ma nawet obowiązek uchylenia sprzecznych regulacji prawa krajowego,
d) rozporządzenia obowiązują bezpośrednio i w całości, co łączy się zakazem ich implementacji. Jeżeli dana dziedzina jest uregulowana w rozporządzeniu, to kompetencja państw członkowskich w zakresie stanowienia prawa krajowego w tej dziedzinie wygasa chyba, że zobowiązanie
do wydania przepisów tego prawa zawiera rozporządzenie (np. wskazanie organu właściwego
do wykonania rozporządzenia, określenie sankcji za naruszenie postanowień rozporządzenia). Dodatkowo należy wskazać, że co do zasady państwa członkowskie w ramach aktów prawa krajowego nie mogą powtarzać przepisów rozporządzenia jako aktu prawa wtórnego.
W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na następujące rozporządzenia Unii Europejskiej:
- ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) Nr 1126/2008
z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady (Tekst mający znaczenie dla EOG)
- ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) NR 549/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej (Tekst mający znaczenie dla EOG).
Ostatni w wyżej wymienionych aktów prawa wtórnego zawiera kluczowe postanowienia
dla regulacji przedmiotowych zagadnień. „Tworzenie polityki w Unii i obserwacja gospodarek państw członkowskich oraz gospodarki unii gospodarczej i walutowej (UGW) wymaga porównywalnych, aktualnych i wiarygodnych informacji o strukturze gospodarki i rozwoju sytuacji gospodarczej każdego państwa członkowskiego lub regionu.” Ponadto „[d]la zapewnienia porównywalności rachunki takie powinny być sporządzane na podstawie jednego zestawu zasad, które nie są przedmiotem różnych interpretacji. Dostarczone informacje powinny być jak najbardziej precyzyjne, kompletne i terminowe, aby zapewnić maksymalną przejrzystość dla wszystkich sektorów.
2) DYREKTYWY - w myśl Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 288) „Dyrektywa wiążąca każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom swobodę wyboru form i środków”.
Oznacza to, że:
adresatem dyrektywy nie jest bezpośrednio jednostka (obywatel) czy osoba prawna, lecz państwo członkowskie. Dyrektywy nie mogą być, co do zasady, źródłem praw i obowiązków jednostki. Dyrektywa może być adresowana do wszystkich lub do niektórych państw członkowskich. Dyrektywa wiąże państwa członkowskie tzn. wszystkie jego władze publiczne, zgodnie
z zakresem ich kompetencji. Adresat dyrektywy jest zobligowany do osiągnięcia celu określonego w tym akcie normatywnym w terminie w nim wskazanym. Natomiast dobór właściwej formy prawnej i odpowiednich środków służących realizacji celu dyrektywy należy
do jej adresata tj. państwa członkowskiego. Dodatkowo należy wskazać, iż najczęściej stosowanym okresem przewidzianym na realizację celu dyrektywy jest roku do trzech lat.
Dyrektywy stanowią instrument harmonizacji prawa państw członkowskich służący zbliżaniu krajowych porządków prawnych. Formą realizacji celu dyrektywy jest jej implementacja
do krajowego porządku prawnego poprzez wydanie właściwego aktu prawa krajowego
(np. ustawy), który tworzy przepisy prawa powszechnie obowiązującego. Wykorzystanie dyrektywy jako formy stanowienia prawa wtórnego potwierdza dwuetapowy „proces” tworzenia prawa tzn. w drodze wydania dyrektywy, a następnie w drodze jej implementacji, co wymaga wydania aktu prawa krajowego. Natomiast w przypadku, gdy dyrektywa nie została wdrożona
do porządku krajowego potencjalny uprawniony może powoływać się na jej przepisy wobec władzy publicznej państwa, o ile są „bezwarunkowe i dostatecznie konkretne” (sfera stosunków wertykalnych), natomiast zakazane jest powoływanie się na przepisy dyrektywy pomiędzy
np. obywatelami (sfera stosunków horyzontalnych).
W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na następującą dyrektywę Unii Europejskiej:
- DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2008/48/WE
z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG.
Harmonizacja prawa
Należy nadmienić, że niezwykle istotnym kwestią związaną z funkcjonowaniem Unii Europejskiej jest zagadnienie harmonizacji prawa.
„Harmonizacja prawa (ang.harmonisation of law) jest procesem polegającym na dostosowaniu rozwiązań prawnych państw członków Unii Europejskiej i państw kandydujących
do prawa Unii Europejskiej regulującego m.in. funkcjonowanie wspólnego rynku.
Co prawda harmonizacja prawa nie stanowi formalnego wymogu członkostwa w UE
jest jednakże wstępnym warunkiem uzyskania pozytywnej opinii Komisji Europejskiej, tzw. AVIS, na temat możliwości przystąpienia danego kraju do Unii Europejskiej.
Stąd także i Polska dostosowała swoje prawo wewnętrzne do prawa Unii Europejskiej w wielu zakresach, np. w prawie celnym, prawie o spółkach, prawie bankowym, ochronie własności intelektualnej i wielu innych dziedzinach.”
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Bardzo ważną rolę w ujednolicaniu prawa Unii Europejskiej odgrywa orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
„Charakteryzując ogólnie orzecznictwo Trybunału stwierdzić można, że [Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej] (…) jest sądem aktywistycznym, który w swojej działalności często wykracza poza literalne brzmienie przepisów prawa unijnego i bardzo często odwołuje się do różnych metod wykładni funkcjonalnej, a w szczególności wykładni celowościowej. Wiele zasad prawa unijnego, z zasadą skutku bezpośredniego (van Gend en Loos) i zasadą prymatu prawa Unii Europejskiej (Costa v. ENEL) na czele to wytwór orzecznictwa tego sądu.
W wykładni Trybunał stosuje zarówno metody właściwe dla wykładni prawa międzynarodowego, jak i prawa wewnętrznego państw członkowskich. Ważną rolę
w ujednolicaniu zasad stosowania prawa Unii Europejskiej i jego interpretacji odgrywa instytucja pytań prejudycjalnych. W przypadku, gdy zachodzi potrzeba odwołania się do prawa Unii Europejskiej lub jego bezpośredniego zastosowania przez któreś z państw członkowskich interpretacją tego prawa zajmują się sądy tego państwa. W sytuacji jednak, gdy sąd kraju członkowskiego stosując prawo [Unii Europejskiej] poweźmie wątpliwości co do sposobu jego interpretacji może się zwrócić do [Trybunału] o wydanie orzeczenia prejudycjalnego, w którym [Trybunał] wyjaśnia wspomniane wątpliwości (…). W przypadku gdy wątpliwości takie poweźmie sąd krajowy ostatniej instancji, to ma on obowiązek wystąpienia do [Trybunału]
o wydanie orzeczenia prejudycjalnego (…). Zadaniem Trybunału jest przy tym wykładnia wszystkich przepisów prawa [Unii Europejskiej], jakich potrzebują sądy krajowe w celu rozstrzygnięcia wniesionych przed nie sporów, nawet jeżeli przepisy te nie są wyraźnie wskazane w pytaniach przedstawionych przez sady (…). Sąd krajowy, który wystąpił do [Trybunału]
o wydanie orzeczenia prejudycjalnego, jest nim związany w danej sprawie.”
Pod wpływem orzecznictwa Trybunału ukształtował się pewien w miarę spójny zespół reguł wykładni prawa Unii Europejskiej, który odnosi się zarówno do prawa pierwotnego, jak i prawa wtórnego.
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) (ang. International Financial Reporting Standards (IFRS)) to standardy i ich interpretacje zatwierdzone przez Radę Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (IASB – International Accounting Standards Board).
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) używane są w wielu częściach świata, w tym przez np. Unię Europejską, Hongkong, Australię, Malezję, Pakistan, Rosję, Republikę Południowej Afryki, Singapur i Turcję.
Na dzień 27 sierpnia 2008 roku ponad 113 państw świata, w tym także państwa Europejskie, wymagało lub zezwalało na sporządzanie sprawozdawczości zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej (MSSF). Około 85 spośród tych krajów wymagało tej sprawozdawczości we wszystkich krajowych, notowanych na giełdach papierów wartościowych przedsiębiorstwach.
Od 2005 roku w Unii Europejskiej wszystkie spółki giełdowe Unii Europejskiej są zobligowane do stosowania Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF).
Podstawę prawną stanowi Rozporządzenie 1606/2002 Parlamentu Europejskiego oraz Rady
w sprawie stosowania międzynarodowych standardów rachunkowości, natomiast poszczególne MSSF włączane są do prawa UE w formie rozporządzeń wykonawczych Komisji Europejskiej.
W Polsce bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa są przepisy Ustawy z dnia
29 września 1994 r. o rachunkowości. W razie braku uregulowań w ustawie podmiot zobowiązany do prowadzenia rachunkowości powinien kierować się krajowymi standardami rachunkowości, a dopiero w następnej kolejności Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej. Dodatkowo należy wskazać, że wszystkie spółki notowane na giełdach papierów wartościowych państw członkowskich Unii Europejskiej,
a więc także na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, muszą sporządzać skonsolidowane sprawozdania finansowe w zgodnie z MSSF. W Polsce Ustawa
o rachunkowości wymóg ten nałożyła również na wszystkie banki.
„Ponieważ aspekt księgowy leasingu jest skomplikowany (…) Komitet Standardów Rachunkowości w Polsce powziął uchwałę nr 16/11 z dnia 13 grudnia 2011 roku o przyjęciu znowelizowanego Krajowego Standardu Rachunkowości nr 5 „Leasing, najem, dzierżawa”.” Należy podkreślić, że „(…) treść Standardu Krajowego jest zgodna w podstawowych rozwiązaniach (z pewnymi wyjątkami) z Międzynarodowym Standardem Rachunkowości nr 17 „Leasing” (MSR 17), wydanym przez Radę MSR (…).”
Przytoczony powyżej Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 17 „Leasing” jako podstawowy cel wskazuje „(…) określenie prawidłowych zasad rachunkowości obowiązujących leasingobiorców i leasingodawców i zakresu ujawnionych informacji dotyczących leasingu.” Przedmiotowy Standard zawiera ponadto definicje normatywne terminów kluczowych dla stron umowy leasingu, jednocześnie zapewniając jednakowe znaczenie poszczególnych terminów
na obszarze Unii Europejskiej.
Akty normatywne w polskim systemie prawa
Przechodząc do najważniejszych aktów normatywnych krajowego systemu prawa należy wymienić:
- Ustawę z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości,
- Ustawę z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług,
- Ustawę z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim.
Z pośród powyżej przytoczonych aktów normatywnych na szczególną uwagę zasługuje ustawa
o kredycie konsumenckim. Należy podkreślić, że przedmiotowa ustawa w zakresie swojej regulacji dokonuje wdrożenia dyrektywy 2008/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG. Zakres zastosowania przedmiotowej ustawy do leasingu determinuje art. 4 ust. 4 zgodnie, z którym „[u]stawę stosuje się do umów leasingu i najmu, jeżeli umowa odrębna od tych umów przewiduje obowiązek nabycia przedmiotu umowy, uzależniając go od żądania kredytodawcy.” Przedmiotowy akt normatywny zawiera regulacje określające zasady i tryb zawierania umów o kredyt konsumencki, obowiązki kredytodawcy i pośrednika kredytowego w zakresie informacji udzielanych przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki, obowiązki konsumenta, kredytodawcy i pośrednika kredytowego w związku z zawartą umową o kredyt konsumencki czy skutki uchybienia obowiązkom podmiotu udzielającego kredytu konsumenckiego. Należy nadmienić, iż regulacje ustawy obejmują definicje wybranych terminów, „wyłączenia” w stosowaniu przepisów ustawy, sytuacje, które w dużym uproszczeniu można nazwać „wyjątkami”, warunki dokonania oceny zdolności kredytowej czy warunki spłaty kredytu konsumenckiego. Ponadto należy dodać, że powyżej przytoczony akt normatywny zawiera postanowienia odnoszące się do odstąpienia od umowy o kredyt konsumencki, którą może być właściwa umowa leasingu, co w odniesieniu do regulacji prawnych zawartych w innych aktach normatywnych, chociażby w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, pozostaje zagadnieniem spornym.
Podsumowanie
Należy podkreślić, iż prawo Unii Europejskiej wywiera istotny wpływ na systemy prawa państw członkowskich, w tym system prawa Polski. Przyczynia się do harmonizacji prawa na obszarze Unii Europejskiej, zapewniając "euro obywatelom" jednakowe standardy, równe prawa
i obowiązki czy równy dostęp do wybranych form finansowania inwestycji lub wybranych przedsięwzięć prywatnych. Ponadto ujednolicenie krajowych systemów prawa państw członkowskich Unii Europejskiej przyczynia się do usprawnienia swobód rynku Unii Europejskiej, czyli swobody przepływu towarów, swobody przepływu usług, swobody przepływu kapitału.