CHARAKTER PRAWNY ZACHOWKU I JEGO FUNKCJE
Pojęcie zachowku zostało uregulowane w art. 991 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) Z art. 991 § 1 k.c. wynika, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy , którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Zgodnie z art. 991 § 2 k.c. (w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 26.01.2023 r. – Dz. U. z 26.01.2023 r., poz. 326, która weszła w życie z dniem 22.05.2023 r.), jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jak wynika z powyższego, prawo do zachowku wynika z określonej sytuacji rodzinnej (tj. małżeństwa lub pokrewieństwa) i przysługuje z mocy samego prawa. Konkretyzuje się dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy. Z prawa do zachowku wynikają określone uprawnienia, z których najważniejszym jest roszczenie o zachowek, mające charakter zwykłej wierzytelności pieniężnej.
W świetle powyższego przyjąć należy zatem, że prawo do zachowku stanowi przede wszystkim pewną wartość, którą uprawniony powinien otrzymać ze spadku, zaś roszczenie o zachowek – konkretną kwotę pieniężną, której osoba uprawniona może żądać od spadkobierców. Zgodnie m.in. z wyrokiem SN z 24.02.2016 r., I CSK 67/15, Legalis: „uprawnionemu do otrzymania zachowku przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o spełnienie świadczenia pieniężnego. Roszczenie o zachowek jest więc od początku długiem pieniężnym”(podobnie: wyrok SN z 26.04.2018 r., I CSK 382/17, Legalis).
Koncepcje dotyczące funkcji zachowku były przedmiotem zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego i zostały przedstawione w wyroku TK z dnia 25 lipca 2013 r., P 56/11, OTK-A 2013, nr 6, poz. 85.
Pierwsza koncepcja zakłada, iż prawo do zachowku, przyczyniając się do zapewnienia utrzymania najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, stanowi przedłużenie obowiązku alimentacyjnego, ciążącego na zmarłym. Przyjęto w niej założenie, że śmierć nie powinna prowadzić do zniesienia wszystkich gwarancji ekonomicznych przysługującym członkom rodziny, zgodnie z danym systemem prawnym – w szczególności odnosi się to do osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy.
Druga koncepcja traktuje zachowek jako zabezpieczenie przed nagłym pogorszeniem się dotychczasowego standardu (poziomu) życia członków rodziny. W jej rozumieniu, zachowek stanowi zatem swoiste dopełnienie prawa zabezpieczeń społecznych.
Punktem wyjścia trzeciej koncepcji jest założenie, zgodnie z którym stan majątkowy spadkodawcy jest zazwyczaj konsekwencją nakładów poczynionych nie tylko przez samego spadkodawcę, ale również innych członków rodziny – głównie małżonka i dzieci. Istotny składnik tego majątku mogą również stanowić składniki, odziedziczone wcześniej po innych przodkach. Zachowek w rozumieniu tej koncepcji służy zatem zachowaniu majątku rodzinnego, jak również zabezpieczeniu sprawiedliwego przekazania wypracowanego rodzinnie mienia.
W świetle czwartej koncepcji prawo do zachowku łączy się z ciążącym na członkach rodziny obowiązkiem solidarności, powstającym: między małżonkami – z momentem wstąpienia w związek małżeński, między rodzicami i dziećmi – z momentem urodzenia. Przejawem tego obowiązku wzajemnej pomocy jest zatem nie tylko obowiązek alimentacyjny, ale również m.in. instytucje prawa spadkowego. Prawo do zachowku stanowi zatem swoiste przedłużenie solidarności rodzinnej po śmierci członka rodziny.
O roli zachowku wypowiedział się m.in. Sąd Apelacyjny w Katowicach, który w wyroku z dnia 23.01.2014 r., (V ACa 742/13, Legalis) stwierdził, iż „roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym, pozbawionym pierwiastka osobowego, mającym na celu realizację interesów rodzinnych, zgodnie z pierwotnymi ideami prawa spadkowego oraz instytucji zachowku, chroniącej bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy”.
Podobnie o roli i funkcji zachowku wypowiedział się również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13.06.2013 r., (V CSK 385/12, Legalis), który stwierdził, iż „instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 k.c., przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym”.
Tytułem podsumowania warto przywołać również stanowisko Sądu Najwyższego dotyczące funkcji zachowku, wyrażone w wyroku z dnia 25.04.2017 r., (V CSK 367/16, Legalis), zgodnie z którym: „sens instytucji zachowku polega więc na ustawowym zagwarantowaniu osobie uprawnionej uzyskania określonej korzyści majątkowej ze spadku, niezależnie od woli spadkodawcy, a zatem nawet, gdy spadkodawca poprzez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny faktycznie doprowadził do pozbawienia uprawnionego do zachowku tych korzyści majątkowych”.
Niniejszy artykuł powstał w ramach współpracy z Zaborskim Towarzystwem Naukowym.
W trakcie pisania niniejszego artykułu korzystałam z publikacji Jerzego Bieluka „Rozliczenia związane ze spadkiem. Powołanie do spadku, zachowek, odpowiedzialność za długi spadkowe, dział spadku. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism procesowych”, Wydawnictwo C.H. Beck, rok 2020, jak również z orzeczeń, wymienionych w treści artykułu. Marta Anna Konieczna
