Zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.), z chwilą zawarcia małżeństwa z mocy ustawy powstaje między małżonkami wspólność majątkowa (ustawowa). Wspólność majątkowa obejmuje przedmioty nabyte w czasie jej trwania przez obydwoje małżonków lub przez jednego nich.
Polski ustawodawca przyjął majątkową wspólność małżeńską jako ustrój ustawowy. Przyjmuje się, że jest to ustrój najkorzystniejszy z punktu widzenia interesów rodziny i jako taki przyczynia się do realizacji podstawowych zasad prawa rodzinnego. Przeciwdziała również negatywnym skutkom takich sytuacji, w których np. jedno z małżonków nie uzyskuje żadnych dochodów, ponieważ poświęca swój czas wychowywaniu dzieci i prowadzeniu gospodarstwa domowego.
Przy obowiązywaniu ustroju wspólności majątkowej funkcjonują trzy masy majątkowe: majątek wspólny małżonków oraz majątki osobiste każdego z nich. Ich prawne wyodrębnienie w prawidłowo funkcjonującym małżeństwie nie ma większego znaczenia pod względem praktycznym, gdyż wszystkie są przeznaczane na zaspokajanie potrzeb rodziny. Wyodrębnienie prawne ma jednak znaczenie w sytuacji, gdy małżonkowie dokonują przesunięć majątkowych między poszczególnymi majątkami.
Majątek wspólny małżonków został ukształtowany jako wspólność łączna. Wspólność ta – odmiennie od wspólności w częściach ułamkowych – pozostaje w ścisłym związku ze stosunkiem osobistym, jakim jest pozostawanie w związku małżeńskim. Cechą charakterystyczną wspólności łącznej jest brak wyodrębnienia udziałów we wspólności. Ta cecha powoduje, że niemożliwym jest rozporządzanie udziałem w majątku wspólnym lub w przedmiocie należącym do majątku wspólnego, który w przyszłości przypadnie danemu małżonkowi. Nie jest również możliwe domaganie się podziału majątku wspólnego w czasie trwania wspólności małżeńskiej – co wprost wynika z art. 35 k.r.o., zgodnie z którym w czasie trwania małżeństwa żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Ubocznie wskazać należy, że nie ma jednak przeszkód formalnych ku temu, by małżonkowie w czasie trwania małżeństwa w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego ustanowili rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków – co wynika z art. 47 § 1 k.r.o.
Ustawowa wspólność małżeńska co do zasady powstaje z mocy prawa w momencie zawarcia związku małżeńskiego, chyba że wystąpiły przewidziane ustawowo okoliczności, które wyłączają taką możliwość. Do tych okoliczności należą: wcześniejsze zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej (tzw. intercyzy – powoduje to, że z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje ustrój przewidziany umową), ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków bądź ogłoszenie jego upadłości. W przypadku ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, w chwili zawarcia małżeństwa z mocy prawa powstaje ustrój rozdzielności majątkowej.
Zgodnie z art. 31 § 2 k.r.o., do majątku wspólnego należą w szczególności:
1. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
2. dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3. środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4. kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020 r., poz. 266, 321, 568, 695 i 875).
Zgodnie z art. 33 k.r.o., do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegające odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytuły wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Wskazać należy również, że przedmioty zwykłego urządzenia domowego (np. meble, dywany, wyposażenie kuchni), nabyte w czasie trwania wspólności, wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, niezależnie od tego, czy są nabywane ze środków z majątku osobistego małżonka, czy też ze środków wspólnych. Powyższy przepis ma jednak zastosowanie tylko w przypadku ustroju wspólności majątkowej (zarówno ustawowej, jak i umownej).
Obydwoje małżonkowie – zgodnie z art. 36 § 1 k.r.o. – są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Małżonek może jednak sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym, zamierzonej drugiego małżonka, z wyjątkiem czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanych w ramach działalności zarobkowej. Sprzeciw ten jest skuteczny wobec osoby trzeciej, jeżeli mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej (art. 36 1 § 1 i 2 k.r.o.)
Ustawa w ramach czynności prawnych wymagających zgody drugiego małżonka wymienia:
1. czynność prawną prowadzącą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;
2. czynność prawną prowadzącą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
3. czynność prawną prowadzącą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
4. darowiznę z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego małżonka, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. Druga strona może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wymaganego terminu.
Dla jednostronnej czynności prawnej dokonanej bez wymaganej zgody drugiego małżonka ustawa przewiduje rygor bezwzględnej nieważności (art. 37 § 4 k.r.o.)
Jeżeli jeden z małżonków odmawia zgody wymaganej do dokonania czynności, albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności. Sąd udziela zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny.
Z ważnych powodów sąd może również – na żądanie jednego z małżonków – pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Może również postanowić, że na dokonanie jednej z czynności, dla której ważności ustawa wymaga zgody drugiego małżonka, zamiast zgody małżonka będzie potrzebne zezwolenie sądu. W razie zmiany okoliczności, postanowienia te mogą zostać uchylone.
Istotną kwestią jest ewentualna odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków. Jeżeli bowiem małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, to wierzyciel może domagać się zaspokojenia również z majątku wspólnego małżonków. Jeżeli natomiast małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej (w tym również praw autorskich i praw pokrewnych), a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa – także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Ograniczenie w prawach wierzyciela zostało natomiast przewidziane w art. 42 k.r.o., zgodnie z którym wierzyciel jednego z małżonków nie może w czasie trwania wspólności ustawowej żądać zaspokojenia z udziału, który w razie ustania wspólności przypadnie temu małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Z art. 43 § 1 k.r.o. wynika domniemanie równych udziałów małżonków w majątku wspólnym. Jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Należy jednak mieć na uwadze art. 43 § 3 k.r.o., zgodnie z którym przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także (obligatoryjnie) nakład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.
Zgodnie z art. 45 § 1 k.r.o., każdy z małżonków powinien zwrócić nakłady i wydatki poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Jako wydatki i nakłady konieczne uważa się wszelkie nakłady, których celem jest utrzymanie rzeczy w stanie niepogorszonym, wynikające z bieżącej eksploatacji rzeczy, a także należności o charakterze publicznoprawnym, takie jak: podatki, opłaty itp. Każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, jakie poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie może jednak żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojeni potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Przepis ten najczęściej znajduje swoje praktyczne zastosowanie w sprawach o podział majątku wspólnego i roszczenia z tym związane.
Tytułem podsumowania należy również wskazać, że w sprawach nieunormowanych w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dotyczących ustawowego ustroju majątkowego, od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się w odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku.
Zadanie jest finansowane z Budżetu Państwa w ramach dotacji celowej przekazanej Powiatowi Mławskiemu
