Pomoc prawną z urzędu w sprawach cywilnych reguluje ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 Nr 43, poz. 296, t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805).
Art. 117 [Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, wniosek, oświadczenie]
- 1. Strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części, może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego.
- 2. Osoba fizyczna, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
- Procedura złożenia
Ustanowienia pełnomocnika z urzędu może domagać się:
- strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części.
- osoba fizyczna niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego strona zgłasza:
- wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno,
- na piśmie lub ustnie do protokołu,
- w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy.
Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi właściwemu.
Wniosek może być złożony w każdym momencie toczącego się postępowania, jak i może zostać zgłoszony do sądu zanim jeszcze zostanie wytoczona sprawa. Złożenie wniosku jest wolne od opłaty sądowej.
- Treść wniosku
Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego powinien zawierać:
- oznaczenie pisma tj. wniosek o przyznanie pełnomocnika z urzędu;
- dane osobowe składającego wniosek;
- oznaczenie sądu, do którego wnosi się pismo wraz z sygnaturą sprawy jeżeli jest znana;
- uzasadnienie wniosku:
- w przypadku składania wniosku osobno tj. bez wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie – Strona składa oświadczenie, że sytuacja rodzinna i majątkowa wnioskodawcy uniemożliwia poniesienie kosztów wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru wraz ze wskazaniem iż strona nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny;
- w uzasadnieniu wniosku Strona winna wykazać iż pomoc profesjonalnego pełnomocnika jest Stronie potrzebna w celu prawidłowej reprezentacji swoich praw. Tym samym Strona musi wykazać iż samodzielnie nie poradzi sobie z prowadzeniem sprawy w sądzie, ze względu na swoje predyspozycję (np. brak znajomości procedur, podeszły wiek, schorzenia utrudniające komunikację, nieporadność) oraz zawiłość danej sprawy. Strona także wykazać musi jakie są jej dochody oraz jakie ponosi koszty utrzymania miesięcznego swojej rodziny.
Sąd przyzna Stronie pełnomocnika z urzędu w sytuacji kiedy z analizy sytuacji finansowej wynika iż Strona nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia fachowego pełnomocnika z wyboru oraz jego udział w sprawie jest potrzebny (art. 117 § 5 zd. 1 KPC). Sąd może uznać udział adwokata lub radcy prawnego za potrzebny w szczególności w przypadku, gdy sprawa jest skomplikowana faktycznie lub prawnie. Ustanowienie pełnomocnika z urzędu nastąpi w sytuacji jeżeli zawiłość sprawy przekracza możliwości strony do samodzielnego występowania w sądzie.
- podpis;
- Załączniki do wniosku
Załącznikiem do powyższego wniosku jest:
- wypełniony druk „oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania” – pozycja jest obowiązkowa;
- dokumenty wykazujące sytuację majątkową i wysokość dochodów wnioskodawcy
- np. odcinek renty, zaświadczenie o zarobkach, wypełniony druki PIT, historia wpływów wynagrodzenia na konto bankowe, dowody ponoszenia opłat za media (prąd, woda, gaz, telewizja, telefon, śmieci etc.), zaświadczenie o leczeniu się na daną chorobę,
Jeżeli wniosek o pełnomocnika z urzędu składany jest wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.
- Wskazanie konkretnego pełnomocnika
Strona może we wniosku o przyznanie pełnomocnika z urzędy wskazać konkretnego pełnomocnika które chciałby mieć przydzielonego do sprawy, w takiej sytuacji właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych, w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub radcą prawnym, wyznaczy adwokata lub radcę prawnego wskazanego przez stronę.
Podstawą oddalenia wniosku nie może być skorzystanie przez osobę fizyczną z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (Dz. U. z 2019 r. poz. 294 oraz z 2020 r. poz. 875 i 1086). Oznacza to, że uprzednie skorzystanie z nieodpłatnej pomocy nie wyklucza uznania, że strona potrzebuje pomocy pełnomocnika.