Ujmując rzecz najprościej, zachowek stanowi określony kwotowo ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy ustawowemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Osobie uprawnionej do zachowku nie przysługuje zatem roszczenie o wydanie jakiejkolwiek rzeczy zaliczanej do spadku, ani roszczenie o przeniesienie jakiegokolwiek składnika majątku wchodzącego w skład spadku. Osoba, której przysługuje prawo do zachowku może domagać się wyłącznie zapłaty na jej rzecz określonej kwoty pieniężnej, stanowiącej ułamek wartości udziału spadkowego jaki by jej przysługiwał przy dziedziczeniu ustawowym. Tylko najbliższa rodzina zmarłego uprawniona jest do ubiegania się o zachowek. Przysługuje on zstępnym (np. dzieciom, wnukom, prawnukom itd.), małżonkowi, oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu. Osoby te nie są jednak zawsze uprawnione do zachowku. W pierwszej kolejności trzeba sprawdzić, czy dziedziczyłyby spadek z mocy ustawy. Jeśli tak jest, należy sprawdzić, jakiej wielkości zachowek będzie im przysługiwał. Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci nie miał zstępnych, wówczas prawo do zachowku przysługuje jego małżonkowi oraz rodzicom. Roszczenie o zachowek nie przysługuje natomiast rodzeństwu spadkodawcy ani innym dalszym krewnym lub powinowatym spadkodawcy. Spośród wskazanych powyżej osób uprawnionych do zachowku, roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym, którzy w konkretnym stanie faktycznym odziedziczyliby spadek z mocy ustawy.
Roszczenie o zachowek nie będzie przysługiwało osobom wydziedziczonym w testamencie, uznanym orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia, które odrzuciły spadek po śmierci spadkodawcy, które zawarły ze spadkodawcą (za jego życia) umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, małżonkowi, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione oraz małżonkowi pozostającemu ze spadkodawcą w separacji.
W powyższych przypadkach, roszczenie o zachowek przechodzi na zstępnych osoby uznanej za niegodną dziedziczenia, osoby, która odrzuciła spadek, osoby wydziedziczonej oraz osoby, która zrzekła się dziedziczenia, jeśli w umowie ze spadkodawcą wskazano, że zrzeczenie się nie obejmuje zstępnych.
Wysokość należnego zachowku opiewa zasadniczo na połowę wartości udziału spadkowego jaki by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Roszczenie o zachowek przysługuje wówczas, gdy osoba uprawniona nie otrzymała należnej jej części majątku spadkowego czy to w drodze dziedziczenia, czy to w postaci zapisu, czy też poprzez uczynioną przez spadkodawcę i zaliczaną do spadku darowiznę. Jeśli jednak osoby uprawnione do zachowku, w wyniku dziedziczenia, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę darowizny, nie uzyskały całości należnego im zachowku, wówczas przysługuje im roszczenie o jego uzupełnienie tj. o zapłatę różnicy między wartością należnego im zachowku, a wartością uzyskanego przysporzenia.
Przed obliczania wysokości zachowku, musimy w pierwszej kolejności określić potencjalny udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowku. Ustalanie udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku wymaga, aby uwzględniać również spadkobierców, którzy spadek odrzucili oraz spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia. Podobnie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia oraz spadkobierców wydziedziczonych w testamencie przez spadkodawcę. Ważnym jest, iż przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Jeśli chodzi o darowizny to generalnie nie dolicza się do spadku drobnych darowizn , a także darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu, w zależności od tego, czy spadkodawca sporządził testament, czy nie. W przypadku, gdy testamentu nie było, termin przedawnienia należy liczyć od dnia otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy.
Mają powyższe na uwadze, należy zawsze pamiętać, iż roszczenie o zapłatę zachowku jest prawem, a nie obowiązkiem osoby uprawnionej i jego realizacja zależy tylko i wyłącznie od podjętej przez tą osobę decyzji.
Radca Prawny Mariola Żółkiewicz-Bystry