Ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej oznacza, że małżonkowie (byli małżonkowie) mogą przeprowadzić podział ich majątku wspólnego. Czy zawsze jednak małżonkowie (byli małżonkowie) są uprawnieni do swojej połowy tego majątku? Otóż nie zawsze. Od zasady równego podziału majątku wspólnego istnieje wyjątek.
Zgodnie bowiem z przepisem art. 43 § 1 k.r.io. oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku (art. 43 § 2 k.r.io.). W judykaturze Sądu Najwyższego wskazuje się przy tym, że ustalona w art. 43 § 1 k.r.io. zasada równych udziałów małżonków w majątku wspólnym wywodzi się z przepisów art. 23, 27 oraz 28 k.r.io., które statuują zasadę jednolitej partycypacji małżonków w kosztach utrzymania rodziny (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1972 r., III CRN 626/71, LEX nr 7084). W świetle powyższego ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym jest wyjątkiem od generalnej zasady równości udziałów małżonków w tym majątku i może ono nastąpić tylko w ściśle określonych przypadkach. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym dopuszczalne jest jedynie w razie łącznego wystąpienia dwóch przesłanek wskazanych w zdaniu pierwszym art. 43 § 2 k.r.io., to jest w razie przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1997 r., II CKN 348/97, LEX nr 479357). Należy przy tym zauważyć, że pojęcie przyczynienia się do powstania majątku odwołuje się do źródeł jego pochodzenia (które mogą mieć różnorodny charakter) i nawiązuje ono do stanu rzeczy, a nie kwalifikacji poszczególnych zachowań małżonków (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2013 r., IV CSK 553/12, LEX nr 1353257). Przez ważne powody rozumie się natomiast takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do powstania której ten małżonek się nie przyczynił (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2012 r., II CSK 259/12, LEX nr 1311682). Poza tym w orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że wyżej wskazywane przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym pozostają do siebie w takim wzajemnym stosunku, że żadne „ważne powody” nie stanowią podstawy takiego rozstrzygnięcia, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy, a jednocześnie – nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym „ważne powody” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2013 r., IV CSK 553/12, LEX nr 1353257).
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym nie jest zatem łatwe, zwłaszcza że ciężar dowodu wykazania wszystkich przesłanek zastosowania przepisu art. 43 § 2 k.r.io. spoczywa na tym małżonku (byłym małżonku), który zgłosi wniosek o ustalenie nierównych udziałów (art. 6 k.c.). Warto o tym pamiętać, albowiem w sytuacji, gdy nie można określić stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego, to nie można ustalić nierównych ich udziałów w tym majątku (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2001 r., IV CKN 190/00, LEX nr 536991). Zgłoszenie żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym wymaga zatem solidnych podstaw, popartych stosownym materiałem dowodowym. Zgłaszanie takiego żądania w sytuacji, w której nie będzie ono uzasadnione, doprowadzi jedynie do przedłużenia się postępowania i ewentualnego zintensyfikowania sporu w zakresie podziału majątku wspólnego.