Darowizna jest obecnie jednym z najpopularniejszych sposobów przeniesienia własności nieruchomości, dokonywaną zazwyczaj pomiędzy członkami najbliższej rodziny. Charakterystyczne dla umowy darowizny jest to, że dokonywana jest ona pod tytułem darmym, tj. darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz osoby obdarowanej, kosztem swojego majątku (art. 888 kodeksu cywilnego).
Fakt, iż darowizna jest umową pod tytułem darmym nie oznacza jednak, iż osoba obdarowana, po dokonaniu na jej rzecz bezpłatnego przysporzenia, może „robić co chce”, w tym lekceważyć darczyńcę, źle go traktować, czy też popełnić przestępstwo na jego szkodę. Szczególny charakter umowy darowizny niejako nakłada na osobę obdarowaną moralny „obowiązek” okazania wdzięczności darczyńcy za dokonane przysporzenie. Wynikiem takiego podejścia ustawodawcy do instytucji darowizny, jest unormowanie w art. 898 k.c. możliwości odwołania darowizny, nawet już wykonanej, z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego.
Tak ogólne sformułowanie powodu odwołania darowizny powoduje często trudności z wykładnią pojęcia „rażąca niewdzięczność”. Sformułowanie to nie jest bowiem w żaden sposób zdefiniowane w kodeksie cywilnym. Każdorazowo zatem Sąd prowadzący sprawę o odwołanie darowizny musi dokonywać, analizując okoliczności danego przypadku, czy do rażącej niewdzięczności po stronie obdarowanego doszło, czy też nie.
Przy dokonywaniu oceny zachowania obdarowanego w kontekście możliwości odwołania darowizny na podstawie art. 898 k.c. pomocne jest także orzecznictwo sądów powszechnych. I tak, za rażącą niewdzięczność uznano takie zachowanie, które będzie „świadomym, rozmyślnym naruszeniem podstawowych obowiązków, kwalifikację taką uzasadnia również wyrządzenie krzywdy czy przykrości, postępowanie w sposób niezamierzony, w uniesieniu czy rozdrażnieniu. Nie uzasadnia odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach czy warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych konfliktów. Nie ma przy tym ogólnej reguły pozwalającej na uznanie zachowania obdarowanego wobec darczyńcy za rażącą niewdzięczność uzasadniającą odwołanie darowizny.” (tak Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 16 stycznia 2020 r., sygn. akt I ACa 1203/18), brak opieki nad darczyńcą przez obdarowanego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 października 2019 r., sygn. akt I ACa 1021/18), ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych, naruszenie godności osobistej, w nieprzyjaznych zamiarach (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 14 marca 2019 r., sygn. akt I ACa 574/18), zachowanie nacechowane znacznym nasileniem złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy, czy szkody majątkowej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 21 czerwca 2018 r., sygn. akt I Aca 1495/17).
Sądy stwierdzały, że nie zachodzi przesłanka rażącej niewdzięczności uzasadniająca odwołanie darowizny w następujących sytuacjach: gdy obdarowany – zięć darczyńców, był niewierny swojej żonie – córce darczyńców, a powyższe stało się przyczyną rozwodu z winy obdarowanego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2012 r., sygn. akt V CSK 179/11), gdy obdarowana popełniła przestępstwo wobec darczyńcy, gdy sąd karny, orzekając o popełnieniu przez obdarowaną przestępstwa, stwierdził nieznaczny stopień jej winy i społecznej szkodliwości czynu, w konsekwencji czego postępowanie karne warunkowo umorzył (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 lutego 2019 r., sygn. akt I ACa 283/18), gdy obdarowany małżonek jest niewierny wobec darczyńcy – współmałżonka (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 07 marca 2019 r., sygn. akt I ACa 122/17). Należy jednak podkreślić, że w przypadku, gdy sprawa o odwołanie darowizny trafia do Sądu, to każdorazowo Sąd, biorąc pod uwagę okoliczności danej sprawy, dokonuje własnych ustaleń co do tego, czy obdarowany wykazał się rażącą niewdzięcznością, o której mowa w art. 898 k.c. Można sobie bowiem wyobrazić sytuację, gdy obok wspomnianej niewierności małżeńskiej jednego ze współmałżonków – obdarowanego, wobec drugiego współmałżonka – darczyńcy, obdarowany dopuszcza się np. przemocy domowej wobec współmałżonka, porzuca go w potrzebie, czy też popełni na jego szkodę przestępstwo – wówczas takie okoliczności potrafią zmienić pogląd Sądu na sprawę i ocenę zachowania obdarowanego.
Aby odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, darczyńca w pierwszej konieczności powinien skierować do obdarowanego pisemne oświadczenie o odwołaniu darowizny (art. 900 k.c.). Oświadczenia takie zazwyczaj, oprócz powodów odwołania darowizny, zawierają także wezwanie do ustalenia terminu zwrotnego przeniesienia własności darowanej rzeczy. Jeżeli osoba obdarowana uzna żądania darczyńcy i wyrazi zgodę na zwrot przedmiotu darowizny, strony ustalają termin zawarcia umowy (z uwagi na fakt, że przedmiotem umowy darowizny często są nieruchomości, umowy przenoszące własność nieruchomości wymagają sporządzenia ich w formie aktu notarialnego i zarówno umowa darowizny, jak i umowa przenosząca własność darowanej nieruchomości powrotnie na darczyńcę będzie musiała być sporządzona przed notariuszem).
Darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego co do zasady odwołać może tylko darczyńca. W przypadku śmierci darczyńcy, darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego mogą odwołać także spadkobiercy darczyńcy, jednak tylko wówczas, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy (art. 899 § 2 k.c.). Każdy ze spadkobierców darczyńcy może samodzielnie wykonać uprawnienia opisane wyżej przez złożenie oświadczenia woli obdarowanemu, a skutkiem tego jest odwołanie darowizny w całości.
Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności jest również obwarowane terminem. Termin ten wynosi rok od dnia, w którym uprawniony do jej odwołania dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 k.c.).
Darczyńca nie będzie mógł odwołać darowizny wówczas, gdy przebaczył obdarowanemu (art. 899 § 1 k.c.). W doktrynie wskazuje się, że aby przebaczenie było skuteczne w kontekście wyżej wskazanego przepisu, powinno odznaczać się dwiema cechami: darczyńca musi mieć świadomość niegodnego zachowania się obdarowanego oraz musi mieć wolę puszczenia tego zachowania w niepamięć. Przebaczenie powinno być wyrażone przez darczyńcę co najmniej z dostatecznym rozeznaniem (tzn. ze zrozumieniem znaczenia swojej manifestacji uczuć, choć darczyńca nie musi obejmować świadomością skutków prawnych przebaczenia). Nie jest konieczne, aby przebaczenie zostało dokonane w obecności obdarowanego lub było do niego kierowane.
Należy podkreślić, że przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (art. 902 k.c.). wskazuje się, że darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego wówczas, gdy z zasad tych daje się wyprowadzić powinność jej uczynienia w określonej sytuacji. Powinność taka może pojawić się zwłaszcza wówczas, gdy osoba bliska darczyńcy znajduje się w szczególnie trudnej sytuacji majątkowej albo gdy reguły moralne domagają się okazania komuś wdzięczności za wyświadczone dobro. Z uwagi na charakter zasad współżycia społecznego nie jest możliwe ukształtowanie katalogu przypadków, w których powstaje taki moralny obowiązek, a każda sytuacja musi tu podlegać odrębnej ocenie.
Autor:
r.pr. Katarzyna Cembała