Problematykę dziedziczenia gospodarstwa rolnego zasadniczo można podzielić na dwa okresy, dla których datą graniczną stanowi dzień 13 lutego 2001r. Stało się tak za sprawą wyroku wydanego w dniu 31 stycznia 2001 roku przez Trybunał Konstytucyjny. Rozstrzygnięcie to przesądziło, że część przepisów odnosząca się dziedziczenia gospodarstw rolnych utraciła moc obowiązującą z dniem 13 lutego 2001 roku.
Jednakże przepisy te nadal znajdują się w Kodeksie cywilnym i znajdują zastosowanie do występujących jeszcze przypadków, gdy otwarcie spadku, tj. śmierć spadkodawcy nastąpiła przed tym dniem. Zatem możliwe są sytuacje, w których dziedziczenie gospodarstw rolnych nadal odbywa się na podstawie starych przepisów.
Z dniem 13 lutego 2001r, zniesione zostały istotne ograniczenia w dziedziczeniu gospodarstw rolnych związane przede wszystkim z preferowaniem dziedziczenia gospodarstw rolnych przez osoby posiadające kwalifikacje rolnicze lub uczestniczące w prowadzeniu gospodarstwa rolnego.
Podstawową zasadą dziedziczenia, jaka ukształtowała się w Polsce, jest dziedziczenie ustawowe. Zachodzi ono w każdym przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawi po sobie testamentu. W najbardziej typowej sytuacji, do dziedziczenia ustawowego są uprawnieni: małżonek łącznie z dziećmi spadkodawcy, ewentualnie same dzieci spadkodawcy, jeżeli małżonek spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku. Szczegółowe zasady dziedziczenia ustawowego, w tym kolejność i proporcje w spadku określają art. 931 – 940 Kodeksu cywilnego.
Alternatywą dla dziedziczenia ustawowego jest dziedziczenie testamentowe. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 o zmianie ustawy kodeks cywilny zniosła ograniczenia w zakresie testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych i obecnie spadkodawca może rozrządzić gospodarstwem na rzecz dowolnej osoby. Brak jest w tym zakresie jakichkolwiek ograniczeń. Niemniej rozważając sporządzenie testamentu należy pamiętać, że dziedziczenie testamentowe powołuje do dziedziczenia spadku w określonej części (ułamku), a nie do dziedziczenia konkretnych składników majątkowych (rzeczy). Tym samym, możliwe jest przeznaczenie dla jednej osoby całego spadku (1/1), czy dla kilku osób określonych części spadku – np. dla dwóch osób po połowie spadku (1/2). Przeznaczenie w treści testamentu dla poszczególnych osób różnych składników majątku najprawdopodobniej odniesie skutek odmienny od oczekiwanego przez spadkodawcę. Bowiem osoby, które w testamencie powołano do dziedziczenia określonej rzeczy (np. działki gruntu) nie będą powołane do spadku w ramach dziedziczenia testamentowego, lecz na ich rzecz zostanie ustanowiony tzw. zapis zwykły. W rezultacie, zamiast dziedziczenia testamentowego, dojdzie do dziedziczenia ustawowego (na zasadach ogólnych).
Z kolei skuteczne przekazanie konkretnych składników majątkowych wybranym przez spadkodawcę osobom jest możliwe tylko w jeden sposób – poprzez dokonanie zapisu windykacyjnego. Możliwość taka została wprowadzona dopiero w 2011 roku, wcześniej spadkodawcy w ogóle nie mieli możliwości skutecznego rozporządzania poszczególnymi składnikami majątkowymi.
Zgodnie z art. 981.1 Kodeksu cywilnego, jeżeli spadkobierca sporządzi testament w formie aktu notarialnego i ustanowi nim zapis windykacyjny, to z chwilą jego śmierci wskazana przez niego osoba nabędzie własność wybranego przez spadkodawcę składnika majątkowego. Zapis windykacyjny może dotyczyć zarówno poszczególnych nieruchomości, np. poprzez przyznanie różnym osobom różnych działek wchodzących w skład gospodarstwa, może też dotyczyć całego gospodarstwa rolnego, zorganizowanego zespołu składników majątkowych, tak nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych, które są przeznaczone do prowadzenia działalności rolniczej.
Wskazać należy, że zapis windykacyjny może, podobnie jak dokonanie darowizny za życia spadkodawcy, powodować podniesienie roszczenia o zapłatę zachowku. Zachowek stanowi pewną formę rekompensaty za to, że osoby, które powinny otrzymać pewną część spadku, tej części nie otrzymały. W związku z tym nawet zapis windykacyjny nie stanowi całkowicie skutecznego mechanizmu rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Zasadniczo dziedziczenie gospodarstw rolnych odbywa się aktualnie na takich samych zasadach, jak ma to miejsce w przypadku „zwykłych” spadków.
Istnieją jednak przepisy wprowadzające pewne odmienności. Odnosi się to przede wszystkim do dwóch istotnych zagadnień, a mianowicie działu spadku i zachowku.
W przypadku dokonywania działu spadku gospodarstwa rolnego, jeżeli do spadku powołany jest więcej niż jeden spadkobierca, zastosowanie znajdują również przepisy art. 213 – 218 k.c., dotyczące znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego, które wprowadzają rozwiązania inne niż w przypadku znoszenia współwłasności innych składników majątkowych. Polegają one głównie na unikaniu nadmiernego podziału gospodarstwa rolnego oraz na możliwości obniżenia spłat należnych spadkobiercom, którym nie zostało ono przyznane.
W odniesieniu do zachowku zastosowanie może znaleźć wskazana powyżej możliwość obniżenia spłat dotyczących gospodarstwa rolnego.