Zachowek jest bardzo ważną instytucją prawa spadkowego, odzwierciedlającą zasadę, zgodnie z którą osoby najbliższe zmarłego mają prawo do udziału w jego majątku na wypadek rozporządzenia przez niego swoim majątkiem. Kwestia zachowku szczegółowo uregulowana jest w art. 991-1011 kodeksu cywilnego.
Krąg osób uprawnionych do zachowku jest węższy w porównaniu do kręgu osób, które mogą dziedziczyć na podstawie ustawy. Prawo do zachowku przysługuje bowiem wyłącznie: zstępnym, tj. dzieciom, wnukom, prawnukom, a także małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Grupę osób uprawnioną do zachowku zawsze należy ustalać w odniesieniu do konkretnej sytuacji, np. w przypadku, gdyby spadkodawca pozostawił po sobie małżonka i dzieci, jego rodzice nie będą już uprawnieni do zachowku, ponieważ na mocy ustawy powołani do spadku byliby wyłącznie dzieci i małżonek.
Również wielkość zachowku poszczególnych osób do niego uprawnionych uzależniona jest od konkretnej sytuacji. Jeżeli bowiem osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy, lub uprawnionym jest zstępny, który w chwili śmierci spadkodawcy nie miał ukończonych 18 lat, wielkość przysługującego mu zachowku wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł. W przypadku zaś pozostałych osób uprawnionych do zachowku wielkość ich zachowku stanowić będzie 1/2 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł.
Podstawą ustalenia zachowku jest tzw. substrat zachowku. Składa się na niego wartość majątku spadkowego pozostawionego przez spadkodawcę, niektóre darowizny uczynione przez spadkodawcę, zapisy windykacyjne, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę. Wartość majątku spadkowego pozostawionego przez spadkodawcę stanowi różnica pomiędzy aktywami spadku a długami spadkowymi. Darowiznami uwzględnianymi przy wyliczaniu zachowku są: 1) darowizny na rzecz osób, które nie są spadkobiercami albo osobami uprawnionymi do zachowku, jeżeli zostały dokonane przed upływem 10 lat od śmierci spadkodawcy, 2) darowizny dokonane na rzecz osób, które są spadkobiercami albo osobami uprawnionymi do zachowku niezależnie od czasu, kiedy zostały dokonane. Zapis windykacyjny to z kolei rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci dokonane w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego, na mocy którego oznaczona rzecz lub prawo przechodzi na wskazaną w nim osobę z chwilą śmierci spadkodawcy.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili śmierci spadkodawcy, a według cen z chwili ustalania zachowku. Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek.
Osobami zobowiązanymi do wypłaty zachowku osobie uprawnionej są w pierwszej kolejności spadkobiercy, przy czym, jeżeli spadkobierca sam ma prawo do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. W dalszej kolejności za wypłatę zachowku odpowiada osoba, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku. W ostatniej kolejności za wypłatę zachowku odpowiada osoba, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku oraz fundacja rodzinna, której fundusz założycielski doliczono do spadku. Osoba, na której spoczywa obowiązek wypłaty zachowku, może żądać odroczenia terminu wypłaty zachowku, rozłożenia go na raty na okres nie dłuższy niż 5 lat. W szczególnych przypadkach zobowiązany do wypłaty zachowku może żądać obniżenia zachowku przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej jego samego oraz osoby uprawnionej do zachowku.
Roszczenia o zachowek można dochodzić w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu, a w stosunku do osoby na rzecz której dokonano zapisu windykacyjnego lub darowizny doliczonych do spadku wspomniany 5 letni termin liczy się od chwili śmierci spadkodawcy.
Sposobem na pozbawienie zachowku osób najbliższych jest ich wydziedziczenie. Może być ono dokonane wyłącznie w testamencie. Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie ze ściśle określonych powodów:
1) jeżeli osoba uprawniona do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2) jeżeli osoba uprawniona do zachowku dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3) jeżeli osoba uprawniona do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Aby wydziedziczenie było skuteczne przyczyna wydziedziczenia musi być wyraźnie wskazana w testamencie, musi być prawdziwa (a nie wymyślona) oraz należy wyraźnie wskazać, jakiej konkretnie osoby takie wydziedziczenie dotyczy. Należy przy tym pamiętać, że jeżeli spadkodawca wyraźnie tego nie zaznaczy w treści testamentu wydziedziczenie nie odnosi skutku w stosunku do zstępnych (dzieci, wnuków) wydziedziczonego zstępnego spadkodawcy.
Po więcej informacji w omówionym temacie zapraszamy serdecznie do punktów nieodpłatnej pomocy prawnej i nieopłatnego poradnictwa obywatelskiego.
