Uregulowanie sytuacji prawnej osoby fizycznej wymaga w pewnych sytuacjach jej ubezwłasnowolnienia, które bezpośrednio ingeruje w zdolność takiej osoby do dokonywania czynności prawnych. Czym jest ubezwłasnowolnienie i jakie są jego skutki? Ubezwłasnowolnienie oznacza częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Jest ono instytucją prawną powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z określonych przepisami prawa przyczyn nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, LEX nr 8582). Ze względu na te odmienności możemy wyróżnić ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe.
Zgodnie z art. 13 § 1 k.c. osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Zasadniczym warunkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zatem w świetle tego przepisu wystąpienie u osoby, co do której został złożony wniosek o ubezwłasnowolnienie, określonego czynnika chorobowego. W literaturze prawniczej wskazuje się przy tym, że powodem uzasadniającym ubezwłasnowolnienie całkowite może być każdy rodzaj zaburzeń psychicznych, bez względu na ich etiologię (M. Serwach, Komentarz do art. 13 kodeksu cywilnego, LEX 2014). Z kolei przez pojęcie „niemożności” (kierowania swoim postępowaniem) użyte w tym przepisie należy rozumieć brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 122/13, LEX nr 1353039). Osoba ubezwłasnowolniona zostaje przy tym pozbawiona całkowicie zdolności do czynności prawnych. Inaczej jest w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, która zachowuje pewien zakres takiej zdolności.
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo, zgodnie z art. 16 § 1 k.c., z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, co do której brak jest podstaw do całkowitego ubezwłasnowolnienia, może być ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych rozporządzających lub zobowiązujących w reżimie ograniczonej zdolności do czynności prawnych (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 października 1974 r., I CR 500/74, LEX nr 7600). W reżimie tym do ważności dokonanych czynności prawnych wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego, co ma być gwarantem właściwej ochrony prawnej ubezwłasnowolnionego.
W świetle powyższego zasadność orzeczenia ubezwłasnowolnienia i wyboru jego rodzaju zależy od wszechstronnej analizy zakresu zdolności danej osoby do kierowania swym postępowaniem lub prowadzenia jej spraw, opartej na obserwacji jej zachowania się i postępowania, w tym w ramach kontaktów z innymi ludźmi.
Należy przy tym podkreślić, że instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, LEX nr 8582). Ubezwłasnowolnienie stanowi bowiem poważną ingerencję w sferę dóbr osobistych danej jednostki, przez co jego orzeczenie musi stanowić optymalne (w danych okolicznościach) ukształtowanie sytuacji życiowej osoby fizycznej. Z tego względu instytucja ta ma na celu wyłącznie ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia
