W praktyce funkcjonowania sądów i organów administracji pojawia się niekiedy tzw. niedozwolony (nielegalny) oportunizm. Chodzi o przypadki, w których z uwagi na nieznajomość prawa czy też uciążliwość postępowania organy nie stosują określonych przepisów lub nie podejmują czynności mieszczących się w zakresie ich kompetencji/obowiązków. Trudno wymienić wszystkie możliwe sytuacje, które uzasadnią wniosek, że organ dopuszcza się niedozwolonego oportunizmu, jak też wskazać właściwe dla poszczególnych przypadków środki prawne, których celem jest przeciwdziałanie takiej praktyce.
Można jednak wskazać, że oportunizm organu może wyrządzić stronie szkodę, która uzasadni odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie Skarbu Państwa czy jednostki samorządu terytorialnego. Dotyczy to zwłaszcza przypadków bezczynności organu lub przewlekłości postępowania. Warto zauważyć, że w art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przewidziano prawo każdego do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej, przy czym chodzi tu zarówno o działania, jak i zaniechania organów władzy publicznej. Dopełnieniem regulacji konstytucyjnej jest m.in. art. 417 § 1 Kodeksu cywilnego, z którego wynika, że Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca z mocy prawa władzę publiczną ponoszą odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem zaniechanie przy wykonywaniu tej władzy.
Trzeba jednak podkreślić, że zaniechania, których dotyczy art. 417 § 1 k.c. mogą, ale nie muszą stanowić przejawu niedozwolonego oportunizmu. Nie będzie najpewniej oportunizmem np. niemożność wykonania wyroku eksmisyjnego, w którym dłużnikowi przyznane zostało uprawnienie do najmu socjalnego, wobec braku wystarczającej liczby lokali socjalnychw mieszkaniowym zasobie gminy. Jednak i w takiej sytuacji można mówić o niedozwolonym zaniechaniu (o innym charakterze), gdyż art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 1182 ze zm.) nakłada na gminę obowiązek zapewnienia - na zasadach i w przypadkach określonych w ustawie - lokali w ramach najmu socjalnego i lokali zamiennych, a także zaspokajania potrzeb mieszkaniowych gospodarstw domowych o niskich dochodach. Potwierdza to zarazem art. 18 ust. 5 tej ustawy, który w razie nie dostarczenia przez gminę lokalu socjalnego osobie uprawnionej do takiego lokalu na mocy wyroku eksmisyjnego, przyznaje właścicielowi lokalu (z którego następuje eksmisja) roszczenie odszkodowawcze do gminy na podstawie art. 417 k.c.
Wynika stąd zarazem, że niektóre środki ochrony znajdą zastosowanie niezależnie od rzeczywistej przyczyny niedozwolonego zaniechania. Dotyczy to w szczególności środków przeciwdziałających bezczynności lub przewlekłości postępowańsądowych i administracyjnych. Tytułem przykładu można wskazać, że zgodnie z art. 37 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego stronie służy prawo do wniesienia ponaglenia, jeżeli nie załatwiono sprawy w terminie określonym w przepisach (bezczynność) lub postępowanie jest prowadzone dłużej niż jest to niezbędne do załatwienia sprawy (przewlekłość). Warto też wspomnieć o ustawie z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 75 ze zm.). Zgodnie z art. 3 tej ustawy uprawnionym do wniesienia skargi jest:
- w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe - strona;
- w sprawach o wykroczenia - strona;
- w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary - strona lub wnioskodawca;
- w postępowaniu karnym - strona oraz pokrzywdzony, nawet jeśli nie jest stroną;
- w postępowaniu cywilnym - strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania;
- w postępowaniu sądowo-administracyjnym - skarżący oraz uczestnik postępowania na prawach strony;
- w postępowaniu egzekucyjnym oraz w innym postępowaniu dotyczącym wykonania orzeczenia sądowego - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienia w tym postępowaniu.
Uwzględniając skargę, sąd na żądanie skarżącego przyznaje od Skarbu Państwa, a w przypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika - od komornika, sumę pieniężną w wysokości od 2.000 do 20.000 zł (art. 12 ust. 4 tej ustawy).
Należy podkreślić, że w świetle art. 45 ust 1 Konstytucji oraz art. 6 ust 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności każdy ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie.
Niekiedy niedozwolone zaniechanie może uzasadnić odpowiedzialność dyscyplinarną pracownika urzędu państwowego, samorządowego czy instytucji publicznej, a nawet jego odpowiedzialność karną z art. 231 § 1 Kodeksu karnego. Zgodnie z tym ostatnim przepisem funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Ocena tego, czy w danym przypadku mamy do czynienia z niedozwolonym zaniechaniem organu publicznego nie zawsze będzie prosta. Niezależnie od tego jak uciążliwa bywa niekiedy konfrontacja obywatela z praktyką stosowania (lub niestosowania) prawa, warto swoje refleksje w pierwszej kolejności skonsultować z profesjonalistą - także w ramach nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego lub edukacji prawnej, realizowanych na podstawie ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocz prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 294 ze zm.).
Radca prawny Marta Wilkońska - Żuralska