Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu opieki nad dorosłą osobą niepełnosprawną, której niepełnosprawność nie powstała przed 18 rokiem życia albo w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia – kształtująca się linia orzecznicza po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 października 2014
część I
W naszym kraju wiele osób opiekuje się osobami niepełnosprawnymi z powodu okoliczności życiowych, więzi rodzinnych czy też poczucia moralnego obowiązku. Wydaje się to oczywiste jeśli weźmiemy pod uwagę, że rodzic powinien pomagać swojemu dziecku, albo dorosłe dziecko powinno wypełnić swój obowiązek względem rodzica w chwili kiedy ten z racji osiągniętego wieku nie jest już w stanie poradzić sobie bez pomocy. Tak samo uważamy, że żona winna zaopiekować się mężem, który uległ wypadkowi w skutek, którego stał się osoba niepełnosprawną. Dla wszystkich nas są to kwestie oczywiste. Co jednak kiedy osoba sprawująca opiekę nad osobą niepełnosprawną, której niepełnosprawność powstała po kryterium ustawowym powołanym wcześniej, a zatem po ukończeniu 18 lub 25 roku życia, z tytułu jej sprawowania musi zrezygnować z pracy zawodowej, albo nie może jej podjąć ponieważ musi sprawować tą opiekę w sposób stały, bezpośredni i wręcz całodobowy?! Zgodnie z regulacją ustawową osoba taka nie była uprawniona do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego, a zatem często stawała przed dylematem rezygnacji z dotychczasowego źródła utrzymania, na rzecz sprawowania niezbędnej opieki najczęściej nad najbliższym członkiem rodziny, a całkowitą utratą środków do życia. Przez wiele lat kwestia ta była przedmiotem kontrowersji i uwag w kontekście swego rodzaju niesprawiedliwości społecznej. Aż w końcu tzw. „przesłanka wieku” poddana została pod osąd Trybunału Konstytucyjnego, którego podstawowym zadaniem jest badanie zgodności norm ustawowych z najwyższym aktem obowiązującym w Rzeczpospolitej czyli Konstytucją.
Wyrokiem z dnia 21 października 2014 r., wydanym w sprawie o sygn. akt K 38/13 Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych w zakresie w jakim różnicuje prawo o świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą niepełnosprawną po ukończeniu przez nią wieku określonego w tym przepisie ze względu na moment powstania niepełnosprawności, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Wydawałoby się, że problem powinien zostać rozstrzygnięty. Niestety Trybunał uznał, że skutkiem wyroku nie jest jednak utrata mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu.
Oznacza to tyle, że ze względu na charakter zakresowy tego wyroku i stwierdzoną niekonstytucyjność art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych w zakresie pominięcia legislacyjnego, nie prowadzi on do zmiany normatywnej jego treści, a w szczególności derogacji tego przepisu i konieczne jest w tym względzie dopiero dokonanie przez ustawodawcę stosownych zmian w prawie.
Jako praktykujący prawnik stwierdzić muszę, iż od czasu wejścia w życie wyroku Trybunały Konstytucyjnego, w orzecznictwie sądów administracyjnych zapanował swego rodzaju chaos. Codziennie w swojej praktyce zawodowej doświadczam, tego że ocena wpływu tego wyroku na przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego opiekunom osób dorosłych w sytuacji, gdy niepełnosprawność podopiecznego powstała w okresach późniejszych niż wskazane w art. 17 ust. 1b, nie jest jednolita. Część sądów opowiada się nadal za uznaniem, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie ma wpływu na obowiązek stosowania przepisu art. 17 ust. 1b ustawy, który nie został zmieniony ani uchylony, a zatem że przesłankę momentu powstania niepełnosprawności, dopóki nie zostanie to zmienione przez ustawodawcę, należy nadal brać pod uwagę wydając decyzję.
W ocenie wielu sądów reprezentujących takie stanowisko Trybunał Konstytucyjny dopiero niejako zobowiązał ustawodawcę do precyzyjnego określenia racjonalniej przesłanki, od której uzależniony jest zróżnicowany poziom świadczenia dla opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, ale nie zakwestionował uprawnienia ustawodawcy do ich szczegółowego określenia. Oznacza to tyle, że sąd administracyjny nie może zastępować ustawodawcy, ani też wydać orzeczenia, które wykraczałoby poza zakres wyroku Trybunału Konstytucyjnego.
W pierwszej części artykułu poruszającego tę kwestię chciałabym przedstawić Państwu orzecznictwo sądów, które reprezentują ten pogląd i na wyroki, których często powołują się Ośrodki Pomocy Społecznej wydające decyzje odmawiające przyznania świadczenia pielęgnacyjnego osobom znajdującym się w sytuacji opisanej przeze mnie wcześniej.
W drugiej części artykułu postaram się przedstawić Państwu odmienną linię orzeczniczą wraz z podsumowaniem.
Tezy orzeczeń sądów administracyjnych według, których wejście w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 21 października 2014 r., nie ma wpływu na interpretację i stosowanie obowiązujących przepisów:
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 01.10.2015 r. wydany w sprawie o sygn.. akt I OSK 519/14:
“Wyrok ten jednak nie wpływa na ocenę zaskarżonego wyroku w związku z przeprowadzoną w nim kontrolą zaskarżonej decyzji, w której odmówiono stronie przyznania pomocy finansowej z tego tylko powodu, że niepełnosprawność jego matki powstała po ukończeniu przez nią 25 lat. Wynika to wprost z końcowych uwag zawartych w uzasadnieniu ww. wyroku. TK stwierdził: "Skutkiem wejścia niniejszego wyroku nie jest ani uchylenie art. 17 ust. 1b u.ś.r., ani uchylenie decyzji przyznających świadczenia, ani wykreowanie "prawa" do żądania świadczenia dla opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, jeżeli niepełnosprawność podopiecznych nie powstała w okresie dzieciństwa. (...) Poprawienie stanu prawnego w tym zakresie należy wyłącznie do ustawodawcy, który - biorąc pod uwagę skutki społeczne rozstrzygnięć podejmowanych w badanej materii - powinien tego dokonać bez zbędnej zwłoki." Trybunał stwierdził wyraźnie: "Wykonanie niniejszego wyroku (...) wymaga podjęcia działań ustawodawczych, które doprowadzą do przywrócenia równego traktowania opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych." Wyrok ten zatem nie zmienił sytuacji prawnej skarżącego.”
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 20.08.2015 r., wydany w sprawie o sygn.. akt II SA/Bk 464/15:
„Skutkiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego w odniesieniu do art. 17 ust. 1b u.ś.r. jest stwierdzenie, że opiekunowie dorosłych osób niepełnosprawnych muszą być przez ustawodawcę traktowani, jako podmioty należące do tej samej klasy. Nie mogą być zatem - co do zasady - traktowani w sposób odmienny. Trybunał nie podważył, więc założenia, że okres życia, w którym pojawia się niepełnosprawność, może mieć związek z oceną posiadania przez daną osobą majątku pozwalającego na samodzielne zapewnienie sobie godziwej egzystencji. Przy tym wyraźnie stwierdził, że skutkiem wejścia w życie niniejszego wyroku nie jest ani uchylenie art. 17 ust. 1b u.ś.r., ani uchylenie decyzji przyznających świadczenia, ani wykreowanie "prawa" do żądania świadczenia dla opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, jeżeli niepełnosprawność podopiecznych nie powstała w okresie dzieciństwa, co sugerowała w skardze skarżąca. Trybunał Konstytucyjny orzekł ostatecznie o niekonstytucyjności jedynie części normy wynikającej z art. 17 ust. 1b u.ś.r.”
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10.02.2015 r., wydany w sprawie o sygn.. akt I OSK 2926/14:
„Wyżej wymienionym wyrokiem Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność z Konstytucją art. 17 ust. 1b, ale w zakresie, w jakim różnicuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą niepełnosprawną po ukończeniu przez nią wieku określonego w tym przepisie ze względu na moment powstania niepełnosprawności. Zauważył jednak wyraźnie, że "skutkiem wejścia w życie niniejszego wyroku nie jest ani uchylenie art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych, ani uchylenie decyzji przyznających świadczenia, ani wykreowanie »prawa« do żądania świadczenia dla opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, jeżeli niepełnosprawność podopiecznych nie powstała w okresie dzieciństwa. Trybunał Konstytucyjny orzekł ostatecznie o niekonstytucyjności jedynie części normy wynikającej z art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych. Poprawienie stanu prawnego w tym zakresie należy wyłącznie do ustawodawcy, który - biorąc pod uwagę skutki społeczne rozstrzygnięć podejmowanych w badanej materii - powinien tego dokonać bez zbędnej zwłoki".
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 14.01.2015 r., wydany w sprawie o sygn.. akt IV SA/Gl 1085/14:
„Przenosząc powyższe na grunt kontrolowanej sprawy Wojewódzki Sąd Administracyjny wskazuje, że w przedstawionym wyroku Trybunału Konstytucyjnego znajduje się pełna odpowiedź na postawione przez skarżąca zarzuty, które w takiej sytuacji nie mogą być już uznane za skuteczne. Wyrok ten nadto nie stanowi podstawy do uchylenia zaskarżonej decyzji. Zalecona ustawodawcy przez Trybunał Konstytucyjny korekta stanu prawnego nie ma związku z sytuacją skarżącej, która nie należy do tej kategorii opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, o których mowa w art. 17 ust. 1b.”