Przepisy prawa pracy zawierają regulacje, których celem jest umożliwienie pracownikowi godzenie życia zawodowego z życiem rodzinnym. Niniejsze opracowanie poświęcone jest wybranym uprawnieniom pracowników związanych z rodzicielstwem. Uprawnienia te zostaną usystematyzowane ze względu na wiek dziecka. Kodeks pracy różnicuje bowiem uprawnienia pracowników sprawujących opiekę nad dzieckiem w zależności od wieku dziecka. Ogólnie rzecz ujmując, uprawnienia te dotyczą wymiaru czasu pracy oraz organizacji czasu pracy.
Uprawnienia pracownika opiekującego się dzieckiem w wieku do lat 4
Czas pracy pracowników opiekujących się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia, bez ich zgody nie może przekraczać 8 godzin (art. 148 k.p.). Dotyczy to systemów czasy pracy, w których dopuszcza się czas pracy ponad 8 godzin (12 godzin lub więcej na dobę). Chodzi tu o system równoważnego czasu pracy; przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy; przy pracy w ruchu ciągłym; system skróconego tygodnia pracy, w którym praca jest wykonywana przez mniej niż 5 dni w tygodniu przy wydłużeniu dobowego wymiaru do 12; system pracy weekendowej, w którym praca jest wykonywana wyłącznie w piątki, soboty i niedziele i święta, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin na dobę.
Wymaga podkreślenia, że jeśli pracownik wyrazi zgodę na pracę w wymiarze ponad 8 godzin dobowo to wówczas praca w takim wymiarze czasu pracy przez pracownika sprawującego opiekę nad dzieckiem do lat 4 jest dopuszczalna. Sam fakt zatrudnienia w systemie czasu pracy, który przewiduje pracę ponad 8 godzin dobowo, nie rodzi obowiązku wyrażenia zgody przez pracownika na pracę ponad 8 godzin. Przepisy kodeksu pracy wyraźnie stanowią, że pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jego czasu pracy (art. 148 k.p.).
Uprawnienia pracownika wychowującego dziecko do ukończenia przez nie 8 roku
Jednym z uprawnień pracownika wychowującego dziecko do lat 8 jest prawo do tzw. elastycznej organizacji czasu pracy. Pracownik wychowujący dziecko, do ukończenia przez nie 8 roku życia, może złożyć wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej o zastosowanie do niego elastycznej organizacji pracy (art. 188 1 § 1 k.p.). Za elastyczną organizację pracy, uważa się pracę zdalną oraz obniżenie wymiaru czasu pracy. Elastyczna organizacja czasu pracy może polegać także na wprowadzeniu systemu lub rozkładu czasu pracy, który pozwoli w danym przypadku w większym stopniu łączyć obowiązki rodzicielskie z zawodowymi. Ściślej mówiąc, chodzi tu o system czasu pracy, o którym mowa w art. 139, art. 143 i art. 144 kodeksu pracy oraz rozkłady czasu pracy, o których mowa w art. 140 1 lub art. 142 kodeksu pracy. Tytułem przykładu w przypadku osoby opiekującej się dzieckiem do lat 8, w ramach tzw. elastycznej organizacji czasu pracy, można zastosować rozkład czasu pracy, który będzie przewidywać różne godziny rozpoczynania pracy w dniach, które zgodnie z tym rozkładem są dla pracownika dniami pracy. Rozkład czasu pracy może także przewidywać przedział czasu, w którym pracownik decyduje o godzinie rozpoczęcia pracy w dniu, który zgodnie z tym rozkładem jest dla pracownika dniem pracy. W niektórych sytuacja dla pracownika atrakcyjnym może okazać się tzw. system skróconego dnia pracy. W tym systemie jest dopuszczalne wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
Ustanowienie elastycznej organizacji czasu pracy dla pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 8 następuje na wniosek pracownika. Pracodawca nie ma jednak obowiązku uwzględnienia wniosku. Pracodawca rozpatruje wniosek, uwzględniając potrzeby pracownika, w tym termin oraz przyczynę konieczności korzystania z elastycznej organizacji pracy, a także potrzeby i możliwości pracodawcy, w tym konieczność zapewnienia normalnego toku pracy, organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika. Pracodawca ma obowiązek poinformowania pracownika w postaci papierowej lub elektronicznej o uwzględnieniu wniosku albo o przyczynie odmowy uwzględnienia wniosku, albo o innym możliwym terminie zastosowania elastycznej organizacji pracy niż wskazany we wniosku, w terminie 7 dni od dnia otrzymania wniosku.
Pracownika wychowującego dziecko do ukończenia przez nie 8 roku życia nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie czasu pracy, o którym mowa w art. 139 (system przerywanego czasu pracy) oraz delegować poza stałe miejsce pracy. Delegowanie poza stałe miejsce pracy oznacza pracę poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy.
Uprawnienia pracownika wychowującego dziecko do 14 lat
Pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia (Art. 188. § 1 kodeksu pracy). O sposobie wykorzystania w danym roku kalendarzowym tego zwolnienia decyduje pracownik w pierwszym wniosku składanym w postaci papierowej lub elektronicznej o udzielenie takiego zwolnienia w danym roku kalendarzowym. Zwolnienie od pracy udzielane jest w wymiarze godzinowym, dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika. Niepełną godzinę zwolnienia od pracy zaokrągla się w górę do pełnej godziny.
Wypada także dodać, że w razie konieczności osobistego sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat pracownik ma prawo do zwolnienia od wykonywania pracy i prawo do zasiłku opiekuńczego.
Na koniec wypada także wskazać, że w prawie pracy istnieją instytucje, z których pracownik może korzystać w celu sprawowania opieki nad dzieckiem – niezależnie od wieku dziecka. Wypada wymienić przede wszystkim urlop opiekuńczy. Pracownikowi przysługuje bezpłatny urlop opiekuńczy w wymiarze 5 dniu w ciągu roku kalendarzowego w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny (syn, córka, matka, ojciec lub małżonek) lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych (art. 1731 Kodeksu pracy). Inną instytucją jest urlop z powodu siły wyższej. Pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy, w wymiarze 2 dni albo 16 godzin, z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika. W okresie tego zwolnienia od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia (art. 148 1 Kodeksu pracy). Poza tym na wniosek pracownika może być udzielone mu zwolnienie od pracy w celu załatwienia spraw osobistych. Pracownik zobowiązany jest wówczas odpracować takie zwolnienie od pracy, a czas odpracowania nie jest pracą w godzinach nadliczbowych – zgodnie z art. 151 § 2 1 Kodeksu pracy.
