Wstęp
Renta rodzinna jest świadczeniem ubezpieczeniowym, o charakterze majątkowym i alimentacyjnym. Prawo do niej powstaje w razie ziszczenia się ryzyka ubezpieczeniowego w postaci utraty żywiciela rodziny, który przed śmiercią miał ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniał warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Celem renty rodzinnej jest zapewnienie ustawowo określonej grupie podmiotów (tj. członkom rodziny i osobom bliskim, które pozostawały pod pieczą ubezpieczonego żywiciela albo do których utrzymania przyczyniał się on bezpośrednio przed śmiercią)
kompensaty środków utrzymania utraconych bądź pomniejszonych wskutek śmierci zobowiązanego do alimentacji (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 października 2004 r., II UK 496/03, LEX nr 970144 oraz z dnia 5 stycznia 2011 r., III UK 69/10, LEX nr 1001326). W świadomości społeczeństwa zdaje się panować przekonanie, że prawo do renty rodzinnej przysługuje jedynie dzieciom i małżonkowi. Przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przewidują w pewnych wypadkach możliwość przyznania renty rodzinnej po byłym małżonku. Jakie trzeba spełnić warunki?
Przesłanki nabycia prawa do renty rodzinnej
W świetle przepisu art. 70 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych była małżonka, tak samo jak w przypadku wdowy, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej. Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych powyżej. W przypadku osób rozwiedzionych trzeba spełnić jeszcze jeden szczególny warunek: Były małżonek ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia ww. warunków określonych miał w dniu śmierci byłego małżonka prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.
Alimenty na rzecz małżonka rozwiedzionego ustalone wyrokiem lub ugodą sądową
Przesłanką nabycia prawa do renty rodzinnej przez byłego małżonka jest prawo do alimentów ustalone wyrokiem sądowym lub ugodą sądową. W jakich więc sytuacjach można wnioskować o przyznanie renty rodzinnej po rozwodzie? W okresie trwania małżeństwa małżonkowie obowiązani są każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 Kodeksu rodzinnego). Z orzeczeniem rozwodu wygasa ten obowiązek o charakterze alimentacyjnym. W pewnych przypadkach jednak małżonek rozwiedziony ma prawo żądać alimentów od byłego małżonka. Można wyróżnić dwa rodzaje obowiązków alimentacyjnych po ustaniu małżeństwa: zwykły obowiązek alimentacyjny małżonków, którzy nie zostali uznani za wyłącznie winnych rozkładu pożycia (art. 60§1 Kodeksu rodzinnego) oraz rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, którego zachowanie spowodowało rozpad więzi rodzinnych (art. 60§2 Kodeksu rodzinnego). Przesłanką powstania zwykłego obowiązku dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego stanowi stan niedostatku. Pod pojęciem niedostatku rozumie się sytuację, w kiedy uzyskane środki nie wystarczają na pełne zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Zwykły obowiązek alimentacyjny po ustaniu małżeństwa jest ograniczony czasowo: obowiązek alimentacyjny wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka uprawnionego nowego małżeństwa, a gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. Jeśli chodzi o tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny po rozwodzie, to należy wyjaśnić, że jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Obowiązek ten jest nieograniczony czasowo, jednakże wygasa, w razie zawarcia przez małżonka uprawnionego nowego małżeństwa. Podsumowując, jeśli alimenty zostały ustalone wyrokiem sądowym lub ugodą sądowym i dana osoba spełnia pozostałe (podstawowe) warunki nabycia prawa do renty rodzinnej, wniosek osoby rozwiedzionej o przyznanie renty rodzinnej w razie śmierci byłego małżonka powinien zostać rozpatrzony pozytywnie.
Alimenty na rzecz małżonka rozwiedzionego ustalone umową
Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 13 maja 2014 r., SK 61/13 (OTK-A 2014 nr 5, poz. 52) - doszło do zmiany stanu prawnego, bowiem zniesione zostało ograniczenie, iż prawo do alimentów współmałżonka (małżonka rozwiedzionego) zależy wyłącznie od jego ustalenia wyrokiem lub ugodą sądową. Zatem krąg małżonków rozwiedzionych, którzy uzyskają prawo do renty rodzinnej jest obecnie szerszy, gdyż obejmuje swym zakresem także osoby alimentowane dobrowolnie, przy czym zakres tej alimentacji wyznacza art. 60 Kodeksu rodzinnego. Niekiedy zdarza się, że małżonek w procesie rozwodowym nie żąda przyznania alimentów, jednakże w późniejszym okresie zamierza dochodzić alimentów od byłego małżonka na podstawie art. 60 Kodeksu rodzinnego – na przykład z powodu niedostatku, który powstał po rozwodzie. W takich przypadkach małżonek rozwiedziony może wytoczyć powództwo o alimenty i sprawa zakończy się wyrokiem sądowym. W toku procesu strony mogą zawrzeć także ugodę sądową. Jednakże, jeśli drugi małżonek nie chce wchodzić w spór sądowy i zgadza się na alimenty, mogą zostać one uregulowane w umowie. W orzecznictwie wskazuje się, że potwierdzeniem prawa do alimentów może być nie tylko orzeczenie lub ugoda sądowa, jak stanowi art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ale również umowa zawarta między rozwiedzionymi małżonkami. Umowa taka może być zawarta także w sposób dorozumiany, a o jej istnieniu może świadczyć fakt, że alimenty były faktycznie uiszczane przez byłego małżonka do dnia jego śmierci na rzecz osoby uprawnionej. Nie może bowiem pozostawać w gorszej sytuacji małżonek rozwiedziony, który polubownie porozumiał się z byłym małżonkiem w przedmiocie dobrowolnego płacenia alimentów, aniżeli małżonek, który uzyskał prawo do alimentów na drodze sądowej (Por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 lutego 2022 r., III AUa 808/21). Tak więc, jeśli strony zawarły umowę o alimenty, Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie powinien mieć wątpliwości w zakresie ustalenia spełnienia przesłanek nabycia prawa do renty rodzinnej. Czasami po rozwodzie jeden z małżonków pomaga finansowo drugiemu małżonkowi. Zdarza się także, że osoby rozwiedzione na nowo odbudowują swój związek i żyją jak małżonkowie, bez ponownego zawarcia związku małżeńskiego. Należy zwrócić uwagę, że w razie śmierci byłego małżonka warunek przyznania renty rodzinnej w postaci prawa do alimentów jest spełniony, jeżeli okoliczności danej sprawy dają podstawę, ze byli małżonkowie zawarli umowę o alimenty w sposób dorozumiany (bez spisania umowy w formie papierowej). Jak wyżej wskazano, umowa o alimenty może być bowiem zawarta także w sposób dorozumiany, a o jej istnieniu może świadczyć fakt, że alimenty były faktycznie uiszczane przez byłego małżonka do dnia jego śmierci na rzecz osoby uprawnionej Wymaga jednak podkreślenia, że przy ocenie, czy określone świadczenia dobrowolnie przekazywane przez jednego z rozwiedzionych małżonków drugiemu wiele lat po rozwodzie mają charakter alimentów - zwłaszcza gdy alimenty nie zostały ustalone w wyroku sądowym albo ugodą sądową ani nie została zawarta umowa na piśmie - należy wziąć pod uwagę regulacje prawa rodzinnego dotyczące obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami. Oznacza to wiec, że w razie sporu sądowego o przyznanie renty rodzinnej Sąd będzie badał, jaki charakter miały kwoty przekazywane przez byłego małżonka tj. czy były to alimenty w rozumieniu art. 60 Kodeksu rodzinnego. W jakich przypadkach można zadać alimentów po rozwodzie, przedstawiono już w pierwszej części artykułu. Przykładowo, jeśli byli małżonkowie mieszkają razem, ponieważ mają wspólne mieszkanie i Sąd w wyroku rozwodowym orzekł o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania, a następnie jeden z małżonków przekazuje drugiemu kwoty na zapłatę czynszu i innych opłat, nie ma podstaw do stwierdzenia, że środki te miały charakter alimentów. Jednakże gdy na przykład małżonek znajduje się w niedostatku, a małżonek rozwiedziony regularnie przekazuje dobrowolnie pewne kwoty w celu pomocy finansowej, można będzie prawdopodobnie uznać, że świadczenie takie ma charakter alimentacyjny.
Podsumowanie
Były małżonek na prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia tzw. podstawowych warunków nabycia prawa do renty rodzinnej, miała w dniu śmierci byłego małżonka prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem, ugodą sądową lub umową, przy czym o fakcie zawarcia umowy w sposób dorozumiany może świadczyć fakt przekazywania dobrowolnie sum pieniężnych tytułem alimentów.
