Władza rodzicielska to pojęcie oznaczające nie tylko prawa rodziców związane z dzieckiem, ale przede wszystkim obowiązki. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do jego wychowania. Władza ta powinna być wykonywana z poszanowaniem godności i praw małoletniego i trwa aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Nie zawsze jednak jest tak, że każdy z rodziców zachowuje się wobec dziecka należycie, a wręcz zdarza się, że dochodzi do poważnych zaniedbań ze strony rodziców. W takich sytuacjach staje się wręcz konieczna ingerencja Sądu, który może wydać orzeczenie o pozbawieniu tego rodzica władzy rodzicielskiej. O pozbawieniu tej władzy może decydować wyłącznie sąd rodzinny.
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym ( art. 111 KRO) Sąd opiekuńczy pozbawia władzy rodzicielskiej rodziców lub jednego z rodziców w następujących sytuacjach:
- gdy z powodu trwałej przeszkody władza rodzicielska nie może być wykonywana,
- gdy rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej,
- gdy rodzice w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka.
Są to przesłanki uzasadniające obligatoryjne pozbawienie władzy rodzicielskiej, dodatkowo Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, gdy mimo udzielonej pomocy, nadal istnieją przyczyny do umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej czy domu dziecka. W szczególności ma to miejsce wtedy, gdy rodzice nie interesują się trwale dzieckiem.
Zastosowanie omawianej instytucji może dotyczyć zarówno obojga rodziców, jak też wyłącznie jednego z nich. Środek ten należy traktować jako ostateczność i stosować go wyłącznie wtedy, gdy inne formy udzielania pomocy dziecku jak i rodzinie nie przyniosą pożądanego rezultatu.
Jeśli chodzi o trwałą przeszkodę w wykonywaniu tej władzy, to może to być np. osadzenie w zakładzie karnym na tak długi czas, że odbywanie tej kary nie zakończy się przed ukończeniem przez dziecko 18-stu lat, czy przewlekła, nieuleczalna choroba, która uniemożliwia wykonywanie władzy rodzicielskiej. W pojęciu trwała przeszkoda nie mieści się co do zasady pobyt rodzica za granicą, są to więc takie sytuacje, które wyłączają sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania takiej sytuacji, albo przewiduje się, że sytuacja taka będzie istniała przez długi czas.
Jeśli chodzi o nadużywanie władzy rodzicielskiej, to chodzi tu o sytuacje, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka na przykład wpajanie małoletniemu zasad niemoralnych, zmuszanie dziecka do pracy, która jest dla niego nieodpowiednia czy rozpijanie dziecka.
Z kolei zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich to np. nie płacenie alimentów na dziecko, opiekun w sposób incydentalny lub permanentny nie zaspokaja potrzeb dziecka oraz nie przestrzega jego podstawowych praw, powodując zaburzenia jego zdrowia, a także generując trudności rozwojowe.
Orzecznictwo sądowe w wielu orzeczeniach odnosi się do przedmiotowego zagadnienia, można tu wskazać, iż Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 maja 2000 roku (sygn. akt III CKN 775/00) wskazał, że przesłanki do pozbawienia władzy rodzicielskiej zgodnie z orzecznictwem istnieją, gdy rodzic prowadzi pasożytniczy tryb życia, nadużywa alkoholu czy zostaje skazany na karę długoletniego pozbawienia wolności, natomiast w postanowieniu z dnia 12 stycznia 2000 roku (sygn. akt III CKN 834/99) Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że wystarczające do pozbawienia władzy rodzicielskiej jest nadużywanie alkoholu, prowadzenie przestępczego życia, a także uchylanie się do alimentów,
W orzeczeniu z dnia 17 listopada 1998 roku (sygn. akt II CKN 893/97) Sąd Najwyższy określił, że uzasadnia pozbawienie władzy rodzicielskiej zabójstwo matki dziecka przez jego ojca, który ma negatywne cechy osobowości. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 października 1970 roku (sygn. akt III CRN 181/70) przedstawił stanowisko, że są podstawy do pozbawienia władzy rodzicielskiej ojca dziecka, który wbrew woli matki tego dziecka, zatrzymuje dziecko na stałe w obcym kraju i pozbawia to dziecko naturalnego środowiska rodzinnego i opieki matki, a także wychowania wspólnie z rodzeństwem,
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 czerwca 1997 roku (sygn. akt III CKN 122/97) wskazał, że zaniedbania obowiązków rodzicielskich muszą być poważne lub mogą być mniejszej wagi, jednak muszą być nacechowane niepoprawnością, uporczywością i złą wolą.
Trzeba dodać, że Sąd może orzec – zgodnie z KRO – o pozbawieniu władzy rodzicielskiej także w wyroku rozwodowym, orzekającym separację czy unieważnienie małżeństwa. Ponadto, jeśli przyczyny, które legły u podstaw pozbawienia władzy rodzicielskiej, ustaną, to Sąd może tę władzę rodzicom przywrócić.
Należy również zwrócić uwagę na skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje zerwania wszystkich więzi między takim rodzicem, czy rodzicami, a dzieckiem. Nadal bowiem takie osoby mają prawo do utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Pozbawienie władzy oznacza, że rodzic nie ma prawa do decydowania m.in. o miejscu pobytu dziecka, jego leczeniu i dostępie do dokumentacji medycznej, edukacji i wyboru szkoły czy też decydowaniu o miejscu jego pobytu czy wyjazdu poza miejsce stałego zamieszkania, w tym za granicę. Mimo to taki rodzic w dalszym ciągu może zostać obowiązany do płacenia alimentów, jak również może mieć prawo do spotykania się z dzieckiem i utrzymywania z nim regularnych kontaktów, nie tylko osobiście, ale także poprzez rozmowy telefoniczne, wideo rozmowy bądź też korespondencję tradycyjną lub elektroniczną. Jest to nie tylko uprawnienie rodzica, bowiem także dziecko ma prawo do spotykania się z rodzicem, spędzania z nim czasu i utrzymywania stałego kontaktu. Istnieje także obowiązek alimentacyjny rodziców wobec takiego dziecka. Takie dziecko również dziedziczy po rodzicach.
