Zgodnie z art. 29 ust. pkt 1 ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: jako ustawa zasiłkowa) zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego urodziła dziecko. W pewnych jednak wypadkach prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje także wtedy, gdy na dzień urodzenia dziecka kobieta nie była zatrudniona lub nie miała innego tytułu ubezpieczenia.
W niniejszym artykule zostanie przedstawiona problematyka prawa do zasiłku macierzyńskiego po ustaniu tytułu ubezpieczenia. Zgodnie z art. 30 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy zasiłkowej zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu.
Wypowiedzenie umowy o pracę z uwagi na upadłość lub likwidację pracodawcy
Przepisy kodeksu pracy zapewniają kobietom w ciąży szczególną ochronę przed rozwiązaniem umowy o pracę. W myśl art. 177 § 1 k.p. pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy. Od tej ogólnej zasady istnieje jednak ważny wyjątek tj. rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego może nastąpić w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. Pracodawca jest obowiązany uzgodnić z reprezentującą pracownicę zakładową organizacją związkową termin rozwiązania umowy o pracę (art. 177§4 k.p.).
W świetle powyższego należy stwierdzić, że rozwiązanie umowy o pracę przez pracodawcę za wypowiedzeniem kobiecie w ciąży jest prawnie dopuszczalne, jeśli następuje z powodu upadłości lub likwidacji pracodawcy. W takim wypadku kobieta w ciąży w momencie urodzenia dziecka nabędzie jednak prawo do zasiłku macierzyńskiego. Wypada jednak zwrócić uwagę na pewne niuanse prawne.
Po pierwsze, wypada wyjaśnić, co to znaczy że wypowiedzenie umowy o pracę następuje z powodu upadłości. Aby można było powiedzieć, że przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę jest upadłość pracodawcy, wobec pracodawcy musi zostać więc wydane przez sąd postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Niekiedy zdarza się, że pracodawcy wypowiadają umowy o pracę pracownikom już na etapie przygotowywania wniosku o ogłoszenie upadłości i informują pracowników że rozwiązanie umowy następuje z powodu upadłości. W takich przypadkach wypowiedzenie następuję z powodu złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (problemów finansowych), a nie z powodu upadłości. Pojęcie upadłości należy rozumieć w sposób ścisły.
Po drugie, pojęcie likwidacji pracodawcy także nie należy rozumieć w sposób potoczny. Jeśli osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą zamierza zakończyć działalność, to nie mamy wtedy do czynienia z likwidacją pracodawcy. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że wykreślenie osoby fizycznej z ewidencji działalności gospodarczej nie jest likwidacją pracodawcy w rozumieniu art. 41[1] k.p. (por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 5 września 2001 r. I PKN 830/00). Likwidacja pracodawcy zachodzi w szczególności w przypadku likwidacji osób prawnych np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Wypowiedzenie lub rozwiązanie umowy o pracę z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu
Jeśli pracodawca wypowiedział umowę o pracę kobiecie w ciąży z naruszeniem przepisów prawa, umowa o pracę ulegnie rozwiązaniu z upływem okresu wypowiedzenia. Pracownica może odwołać się jednak do sądu pracy oraz dochodzić roszczenia odszkodowawczego albo przywrócenia do pracy.
Jak już wyżej wskazano, zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu. Z punktu widzenia nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego po ustaniu tytułu ubezpieczenia kluczową kwestią jest wniesienie odwołania do sądu. W toku postępowania sądowego sąd ustali, czy rozwiązanie lub wypowiedzenie umowy było zgodne z prawem.
Warto wskazać, że wypowiedzenie lub rozwiązanie umowy o pracę kobiecie w ciąży narusza przepisy prawa pracy, niezależnie od tego, czy pracodawca na dzień złożenie oświadczenia o wypowiedzeniu lub rozwiązaniu umowy, wie o ciąży. Nawet w przypadku, gdy sama kobieta nie ma świadomości, że jest w ciąży, a dowie się o tym w terminie późniejszym, rozwiązanie umowy uważane będzie za niezgodne z prawem. W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że dla ochrony przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem umowy o pracę kobiety w okresie ciąży nie jest istotny termin wykazania powyższej okoliczności, lecz wyłącznie obiektywny stan rzeczy, istniejący w chwili wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę (por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 stycznia 1988 r. I PRN 74/87). W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdził, że pracownica, która początkowo nie kwestionowała wypowiedzenia jej umowy o pracę, może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną, gdy po dokonaniu wypowiedzenia okazało się, że jest w ciąży lub gdy w okresie wypowiedzenia zaszła w ciążę (por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 marca 2001 r. I PKN 330/00).
Zgodnie z art. 264 k.p. odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę wnosi się do sądu pracy w ciągu 21 dni od dnia doręczenia pisma wypowiadającego umowę o pracę. Jeśli w dniu doręczenia wypowiedzenia pracownica nie wie, że jest w ciąży, termin do wystąpienia pracownicy z odwołaniem do sądu trzeba w takich przypadkach liczyć od chwili dowiedzenia się o jej ciąży.
Podsumowanie
Kobiety w ciąży podlegają szczególnej ochronie przed rozwiązaniem umowy o pracę. Na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych obowiązuje ważna regulacja, w myśl której zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu.
radca prawny Igor Juckiewicz