Definicja
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.) „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Zgodnie z powyższym zachowek, to roszczenie przysługujące zstępnym (dzieciom, wnukom, itd.), małżonkowi i rodzicom spadkodawcy na wypadek pominięcia ich w testamencie.
Powyższe osoby, które zostały pominięte w testamencie, a wchodziłyby do spadku jako spadkobiercy ustawowi mogą żądać od spadkobiercy wskazanego w testamencie wypłaty środków pieniężnych w określonej części wartości udziału spadkowego z ustawy.
Osoby trwale niezdolne do pracy lub małoletnie- 2/3 wartości udziału spadkowego przy dziedziczeniu z ustawy.
Pozostałe osoby – 1/2 wartości udziału spadkowego przy dziedziczeniu z ustawy.
Obliczanie zachowku
Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku. Przy określaniu wartości stanu
czynnego spadku od aktywów należy odjąć pasywa istniejące w chwili otwarcia spadku.
Podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek stanowi tzw. substrat zachowku. Substrat zachowku to wartość stanu czynnego spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu.
Uwaga! Od powyższego w zakresie darowizn pojawiają się wyjątki, bowiem nie dolicza się:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.,
- uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Wartość spadku ustala się według stanu na dzień śmierci Spadkodawcy a według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku.
Przy obliczaniu substratu zachowku bierze się pod uwagę wszystkie prawa majątkowe należące do spadku według ich stanu w chwili otwarcia spadku. Nie uwzględnia się zaś zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny (oprócz opisanych powyżej wyjątków) oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Dodatkowo należy pamiętać, iż do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Matematyczny sposób obliczenia wartości zachowku:
Ułamek określający udział spadkowy, stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, mnoży się przez 2/3 lub 1/2 (w zależności od tego, kto jest uprawniony do zachowku).
Kolejno uzyskany w ten sposób ułamek mnoży się zaś przez wartość substratu zachowku (wartość stanu czynnego spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu).
Przykładowy sposób obliczenia zachowku: czynna wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku x (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x (razy) ułamek należnego zachowku - (minus) darowizny dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.
Podsumowując:
- roszczenie z tytułu zachowku jest zawsze roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej (równowartość w pieniądzu 2/3 – gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni lub 1/2 udziału spadkowego – w pozostałych wypadkach – przysługującego spadkobiercy ustawowemu, który nie został powołany do dziedziczenia z mocy testamentu);
- roszczenie z tytułu zachowku przysługuje wtedy, gdy dany spadkobierca należy do kręgu spadkobierców ustawowych, a przy dziedziczeniu testamentowym nie został powołany do spadku i nie otrzymał od spadkodawcy darowizny i/lub zapisu w testamencie. Należy pamiętać, że o zachowek można wystąpić tylko w ściśle określonym okresie czasu.
Roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się bowiem w terminie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu albo od dnia otwarcia spadku (którym jest dzień śmierci spadkodawcy).