Jest to prawo określonej osoby do pierwszeństwa w zakupie oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby jej właściciel zamierzał sprzedać ją osobie trzeciej.
Prawo pierwokupu może dotyczyć zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych oznaczonych rodzajowo. Rzecz, której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana osobie trzeciej tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swego prawa nie wykona. Prawo pierwokupu co do nieruchomości można wykonać w ciągu miesiąca, a co do innych rzeczy - w ciągu tygodnia od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży, chyba że zostały zastrzeżone inne terminy. Realizuje się je przez oświadczenie złożone zobowiązanemu. Jeżeli zawarcie umowy sprzedaży rzeczy, której dotyczy prawo pierwokupu, wymaga zachowania szczególnej formy, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno być złożone w tej samej formie. Niniejsze oświadczenie staje się skuteczne z chwilą, gdy oświadczenie woli doszło do drugiej strony w taki sposób, że mogła się ona zapoznać z jego treścią.
Jeżeli zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu sprzedał rzecz osobie trzeciej bezwarunkowo albo jeżeli nie zawiadomił uprawnionego o sprzedaży lub podał mu do wiadomości istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodnie z rzeczywistością, ponosi on odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. W razie oświadczenia przez uprawnionego gotowości do wykonania przysługującego mu prawa pierwokupu nieruchomości i dokonanej następnie przez zobowiązanego z tytułu prawa pierwokupu bezwarunkowej sprzedaży tej nieruchomości osobie trzeciej uprawniony może realizować swoje prawo nie tylko przez żądanie odszkodowania z art. 599 § 1 k.c., ale również przez żądanie z mocy art. 59 k.c. uznania, że sprzedaż jest w stosunku do jego praw bezskuteczna, a więc że nie przeniosła ona własności na trzeciego nabywcę - uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1968 r., III CZP 100/68, OSNCP 1969, nr 11, poz. 189).
W sytuacji, gdy prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Skarbowi Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego, współwłaścicielowi albo dzierżawcy, sprzedaż dokonana bezwarunkowo jest nieważna.
Niniejsze prawo może wypływać bądź z przepisu prawa (ustawowe prawo pierwokupu), bądź z czynności prawnej (umowne prawo pierwokupu może zostać zastrzeżone np. w umowie sprzedaży, darowizny, dzierżawy, najmu albo wynikać z odrębnej umowy; może ono także zostać ustanowione w testamencie). Uprawniony może też zrzec się tego prawa - wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2003 r., V CK 53/03 (Lex Polonica nr 1631609).
Prawo to jest niezbywalne. Jest ono niepodzielne, chyba że przepisy szczególne zezwalają na częściowe wykonanie tego prawa. Jeżeli jest kilku uprawnionych, a niektórzy z nich nie wykonywają prawa pierwokupu, pozostali mogą wykonać je w całości.
