Zachowek to uprawnienie bliskich spadkodawcy (dzieci, małżonka, rodziców) do żądania zapłaty określonej kwoty od osób, które nabyły prawa do spadku.
Spadkodawca może dowolnie rozporządzić swoim majątkiem np. sporządzając testament albo w drodze wcześniej dokonanej darowizny (np. darując komuś składnik majątku). Zdarza się, że zapisy testamentowe oraz wcześniejsze czynności spadkobiercy (np. darowanie komuś mieszkania, domu) pomijają blisko spokrewnione z nim osoby. Do ochrony praw osób bliskich spadkodawcy służy zachowek. Zatem jeżeli dziecko, wnuk, rodzic lub małżonek zostali pominięci przez spadkodawcę mają prawo dochodzić roszczenia o zachowek.
Dochodzenie zachowku
Prawo do zachowku można zrealizować albo poprzez pisemną ugodę dotyczącą zapłaty zachowku (mniejsze koszty i krótszy czas realizacji) albo poprzez pozew o zapłatę zachowku złożony do sądu ( jest to wariant droższy i dłużej trwający).
Komu przysługuje zachowek
Prawo do zachowku przysługuje zstępnym (tj. dzieciom, wnukom, itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Prawo do zachowku nie przysługuje:
- powinowatym (np. teściowi, synowej),
- osobom, które zostały wydziedziczone w testamencie,
- osobom, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
- osobom, które zrzekły się dziedziczenia,
- spadkobiercom, którzy odrzucili spadek,
- małżonkowi, który w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w separacji,
- małżonkowi, wobec którego spadkodawca wniósł uzasadniony pozew o rozwód z jego wyłącznej winy,
- osobom uprawnionym do zachowku, które otrzymały już od spadkodawcy darowizny o wartości, która jest co najmniej równa wartości przypadającego im zachowku.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może jednak wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
Obliczenie zachowku
Do ustalania wysokości kwoty należnego zachowku wymagane jest określenie należnego ułamka wartości udziału spadkowego dla osoby uprawnionej. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny (dziecko, wnuk spadkodawcy) jest małoletni - należy się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych wypadkach należy się połowa wartości udziału spadkowego, który przypadałby osobie uprawnionej do spadkobrania przy dziedziczeniu ustawowym. Następnie należy dokonać obliczenia się tzw. substrat zachowku, czyli czystej się wartości spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu. W dalszej części ustala się konkretną wartość kwoty zachowku dla danej osoby.
Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Jednocześnie przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Ponadto przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Przy obliczaniu zachowku należnego dziecku / wnukowi nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (dzieci). Choć nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Warto pamiętać, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Przedawnienie roszczeń o zachowek
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
