Kwestie dziedziczenia i spadków są jednymi z najczęstszych problemów prawnych budzących wątpliwości beneficjentów nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego.
Wśród licznej gamy zagadnień składających się na prawo spadkowe chyba żadne nie budzi tak licznych kontrowersji jak instytucja zachowku. Omówienie jej przekracza co prawda ramy niniejszej pracy, najkrócej można jednak określić zachowek jako uprawnienie osób najbliższych spadkodawcy do domaganie się zapłaty odpowiadającej części tego co otrzymaliby gdyby byli powołani do spadku z ustawy (oraz gdyby nie doszło do innych rozrządzeń majątkiem o czym będzie mowa w dalszej części artykułu).
Ta ważna instytucja prawa spadkowego uległa licznym i istotnym zmianom na skutek przepisów art. 129 ustawy z dnia 26.01.2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U.2023.326 z dnia 2023.02.21) która w interesującym nas zakresie weszła w życie w dniu 22.05.2023 r.
Nie sposób omawiać najnowszych zmian w przepisach dotyczących zachowku bez krótkiego opisania czym jest fundacja rodzinna. Stosownie do treści art. 2 wyżej wymienionej ustawy, fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. W art. 11 ustawy o fundacji rodzinnej jest wskazane iż fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie. Oznacza to między innymi, iż majątek osoby fizycznej który wszedłby w skład spadku może zamiast tego w testamencie spadkodawcy zostać wniesiony do fundacji rodzinnej.
Konsekwencje tegoż widzimy już w pierwszym przepisie w rozdziale dotyczącym zachowku tj. art. 991 § 2 kc, stanowiącego, iż jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Dalsze przepisy dotyczące zmiany instytucji zachowku zawarte są w art. 993 § 2 i 3 kc które stanowią odpowiednio, iż przy obliczaniu zachowku dolicza się także do spadku, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.
Stanowi to dość istotną zmianę przy obliczaniu zachowku w porównaniu do dotychczasowego stanu prawnego, który przewidywał, iż przy obliczaniu substratu zachowku zalicza się niektóre darowizny oraz zapisy windykacyjne poczynione przez spadkodawcę.
Zacytowany wyżej przepis jest rozwinięty przez art. 994 1 kc stanowiący, iż:
§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą.
§ 2. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przekazanie nastąpiło na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 4. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą.
Należy zwrócić uwagę również na przepis art. 995 § 3 kc dotyczący obliczania wartości funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej co dokonuje się według stanu z chwili ich przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Przedmiotowe regulacje precyzują wzajemne relacje instytucji zachowku z nową formą prawną jaką jest fundacja rodzinna jednak zdecydowanie największe znaczenie dla praktyki ma nowo dodany przepis art. 997 1 kc.
Paragraf 1 wskazanego artykułu stanowi, iż: obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach - jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
Jest to istotna zmiana, została bowiem wprowadzona wprost do przepisów o charakterze materialnoprawnym zawartych w kodeksie cywilnym. Dotychczas bowiem sąd mógł bowiem, przy zastosowaniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 320 kpc) w szczególnie uzasadnionych wypadkach w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, jednakże nowo dodana regulacja art. 997 1 § 1 kc zawiera regulacje odnośnie nie tylko rozłożenia na raty, ale również odroczenia jego zapłaty, a nawet obniżenia.
Norma art. 997 1 § 2 kc stanowi natomiast, iż w przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.
Istotny jest również przepis art. 997 1 § 3 kc, który mówi, iż w razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.
Konsekwencje dla praktyki sądowej w zakresie nowo dodanego przepisu z całą pewnością będą nie do przecenienia. O ile bowiem, nawet w poprzednio obowiązującym stanie prawnym sąd mógł zastosować normę art. 5 kc w zakresie nadużycia prawa podmiotowego w zakresie dochodzenia roszczenia o zachowek, tak jednak art. 997 1 kc zawiera regulacje jednoznaczne, wprost przewidujące możliwość dokonania zmian w zakresie wysokości i terminu zapłaty zachowku.
Znacząco zmieni to sytuację prawną i procesową zarówno osób uprawnionych do zachowku, jak i zobowiązanych do jego zapłacenia.
