Ustalenie i uznanie ojcostwa to dwa sposoby na to, aby mężczyzna stał się w świetle prawa ojcem dziecka. Konieczność ustalenia ojcostwa pojawi się wówczas, gdy nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki albo gdy domniemanie takie zostało obalone.
Uznanie ojcostwa następuje zgodnie z art 73 § 1 i następne ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej: „k.r.o.”), gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego, sądem, konsulem lub osoby wyznaczonej do wykonywania funkcji konsula (jeżeli uznanie dokonywane jest za granicą i dotyczy dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi), że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie w terminie wskazanym, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać złożone tylko przez osobę, która ukończyła szesnaście lat i wobec której nie istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. Uznania ojcostwa może dokonać każdy mężczyzna, niezależnie od tego, czy jest w stanie wolnym, czy też pozostaje w związku małżeńskim (złożenie przez niego oświadczenia o uznaniu ojcostwa dziecka innej kobiety nie jest uzależnione od zgody jego żony, a małżonka nie może się skutecznie sprzeciwić uznaniu ojcostwa przez męża). Zarówno oświadczenie o uznaniu ojcostwa, jak i oświadczenie matki obejmujące potwierdzenie faktu ojcostwa mają charakter osobisty i nie mogą być złożone przez przedstawiciela, ani przez pełnomocnika. Nie mogą zostać również odwołane. Oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa nie można także złożyć pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli mężczyzna, po złożeniu oświadczenia o uznaniu ojcostwa, dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, może w ciągu sześciu miesięcy od dnia powzięcia tej informacji wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania. Jeżeli do uznania ojcostwa doszło przed urodzeniem się dziecka już poczętego, bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka.
Sądowe ustalenie ojcostwa jest jednym ze sposobów ustalenia pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny i dotyczy wyłącznie ustalenia ojcostwa pozamałżeńskiego ( art 84 § 1 - k.p.c.). Ustalenie pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny w drodze sądowego ustalenia ojcostwa jest możliwe jedynie w stosunku do dziecka już urodzonego. Nie można żądać sądowego ustalenia ojcostwa w przypadku poronienia, niezależnie od tego, na którym etapie ciąży ono nastąpiło, oraz w przypadku urodzenia martwego. Powództwo dziecka w sprawie o sądowe ustalenie ojcostwa nie jest ograniczone żadnym terminem. Natomiast matka dziecka oraz domniemany ojciec mogą wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa jedynie do chwili uzyskania przez dziecko pełnoletności. Powództwo o ustalenie ojcostwa obejmuje żądanie ustalenia pochodzenia dziecka od indywidualnie wskazanego mężczyzny, ponadto mogą być rozstrzygane żądania co do władzy rodzicielskiej domniemanego ojca, nazwiska dziecka po ustaleniu ojcostwa, roszczeń alimentacyjnych. Sprawa o sądowe ustalenie ojcostwa rozpoznawana jest w trybie postępowania procesowego. Sądem właściwym rzeczowo w pierwszej instancji jest sąd rejonowy.
Sądem właściwym miejscowo może być sąd ustalony według przepisów o właściwości ogólnej, tj. powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania (art. 27 k.p.c.). Powód może skorzystać również z przepisów o właściwości przemiennej, powództwo o ustalenie pochodzenia może wytoczyć według własnego miejsca zamieszkania (art. 32 k.p.c.). Zgodnie z art. 96 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c. strona dochodząca ustalenia ojcostwa nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych. Legitymację procesową czynną w sprawie o sądowe ustalenie ojcostwa mają wyłącznie dziecko, jego matka i domniemany ojciec dziecka (art. 86 k.r.o.). Każdy z uprawnionych podmiotów ma legitymację samodzielną. Wyrok ustalający ojcostwo ma charakter deklaratoryjny. Prawomocny wyrok ustalający ojcostwo ma moc wsteczną (ex tunc), i to także wtedy, gdy zapadł już po śmierci ojca lub po śmierci dziecka. Prawomocny wyrok ustalający ojcostwo jest skuteczny erga omnes. Wyrok ten korzysta z tzw. rozszerzonej prawomocności (art. 458 i 435 § 1 k.p.c.), z wyjątkiem części wyroku orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych dochodzonych łącznie z żądaniem ustalenia ojcostwa. Wyrok ustalający ojcostwo prowadzi do powstania stosunku prawnego ojcostwa pomiędzy domniemanym ojcem a dzieckiem oraz powstania władzy rodzicielskiej. Ze skutkiem ex nunc powstaje dla ojca uprawnienie do kontaktów z dzieckiem.
