Zachowek - znaczenie i sposób dochodzenia

Szczegóły

Stosownie do art 991 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej w znaczeniu k.c.) „ Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

            Zachowek przewiduje ustawową ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed krzywdzącym je rozrządzeniem przez niego majątkiem na wypadek śmierci. Prawo do zachowku wynika z samej więzi rodzinnej łączącej osobę uprawnioną do zachowku ze spadkodawcą. Prawo do zachowku polega na możliwości wystąpienia przeciwko spadkobiercy, który nabywa spadek na podstawie testamentu, o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Dotyczy to przypadku, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku na przykład w postaci darowizny lub w postaci powołania do spadku, zapisu zwykłego lub windykacyjnego, a w przypadku zstępnych spadkodawcy – także w postaci świadczeń na wychowanie oraz wykształcenie ogólne i zawodowe .

            Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zachowek należy się: zstępnym (tj. dziecko, wnuk, prawnuk, itd.), małżonkowi, rodzicom spadkodawcy. W zakresie prawa do zachowku na równi ze zstępnymi spadkodawcy traktować należy przysposobionego i jego zstępnych (art. 936 § 1 oraz art. 937 pkt 1 k.c.), a na równi z rodzicami spadkodawcy – przysposabiającego (art. 936 § 1 oraz art. 937 pkt 3 k.c. ) oraz jego małżonka (art. 936 § 1 i 3 k.c.).

            Roszczenie o zachowek nie przysługuje: osobie która została wydziedziczona w testamencie, uznana orzeczeniem Sądu niegodną dziedziczenia, która odrzuciła spadek, zawarła ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, wystąpienie spadkodawcy przed śmiercią o orzeczenie rozwodu lub separacji z małżonkiem z jego winy. Do zachowku mogą być jednak uprawnieni zstępni wydziedziczonego (art. 1011 k.c.), niegodnego oraz spadkobiercy, który spadek odrzucił. Zstępni zrzekającego się dziedziczenia są pozbawieni prawa do zachowku z wyjątkiem przypadku, gdy skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia nie zostały na nich rozciągnięte (por. art. 1049 § 1 k.c.).

            Zobowiązany z tytułu zachowku jest w pierwszej kolejności spadkobierca (art. 991 § 2 k.c.). Odpowiedzialność za zapłatę zachowku obciąża głównie spadkobierców testamentowych, ale też obdarowanych przez spadkodawcę za jego życia na podstawie umowy darowizny. W dalszej kolejności odpowiedzialność z tytułu zachowku ponosi zapisobierca windykacyjny (art. 999(1) k.c.), a następnie osoba, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art. 1000 k.c.).

            Uprawnionemu przysługuje zachowek w wysokości połowy udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości takiego udziału (art. 991 § 1 k.c.).

            Aby ustalić wysokość zachowku należy w pierwszej kolejności określić wartość udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W celu ustalenia konkretnej sumy zachowku należy odpowiednio połowę albo dwie trzecie udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku. Ostatni etap ustalania należnego uprawnionemu zachowku polega na dokonaniu zaliczeń określonych w art. 996–997 k.c.

            Właściwość sądu zależeć będzie o wskazanej wartości zachowku. Zgodnie z treścią przepisu art. 39 Kodeksu postępowania cywilnego pozew o zachowek wytacza się wyłącznie przed sąd według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.  Opłata od pozwu jest stała a jej wysokość zależna od kwoty dochodzonej pozwem.

            Roszczenie o zachowek jako roszczenie majątkowe ulega przedawnieniu z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu.