POSTĘPOWANIE SPADKOWE – NABYCIE SPADKU I CO DALEJ
Pan Piotr kilka lat temu stracił matkę a wiele lat wcześniej ojca. Wraz z dwoma braćmi są jedynymi spadkobiercami po rodzicach. Po zmarłych pozostało gospodarstwo rolne i mieszczące się na nim budynki- mieszkalny i gospodarczy. Obecnie w gospodarstwie mieszka dwójka z braci- Pan Piotr i najmłodszy z braci. Najstarszy wyprowadził się wiele lat temu gdy założył własną rodzinę. Dotychczas nikt nie pomyślał o tym aby przeprowadzić postępowanie spadkowe. Teraz Pan Piotr chciałby także założyć rodzinę i wyprowadzić się z rodzinnego domu. Najmłodszy z braci chciałby tam jednak pozostać i prowadzić gospodarstwo .Pan Piotr zastanawia się co zrobić aby otrzymać swoją część spadku.
Przepisy nie nakładają na spadkobierców obowiązku przeprowadzenia postępowania spadkowego. Postępowanie spadkowe jest jednak niezbędne do tego, aby formalnie potwierdzić prawa do nabytego spadku i przejąć uzyskane w spadku składniki majątkowe. Dlatego bracia muszą przeprowadzić postępowanie spadkowe po ojcu i po matce.
Może się to odbyć u notariusza albo na drodze sądowej, przy czym każda form wiąże się z nieco innymi kosztami.
Postępowanie spadkowe składa się zazwyczaj z dwóch etapów.
Pierwszym etapem jest postępowanie w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku, podczas którego zakreślony zostaje jedynie krąg spadkobierców ustawowych lub testamentowych i udziały, jakie każdy z nich dziedziczy. Na tym pierwszym etapie można już zakończyć postępowanie spadkowe w przypadku, kiedy jest tylko jeden spadkobierca lub gdy nie ma potrzeby dzielenia spadku pomiędzy spadkobierców. Drugim etapem jest dział spadku, na mocy którego poszczególne przedmioty wchodzące w skład spadku zostają przydzielone konkretnym spadkobiercom. W tym konkretnym opisanym wyżej przypadku, gdzie Pan Piotr chce się z rodzinnego domu wyprowadzić i otrzymać swoją część spadku przeprowadzenie drugiego etapu jest niezbędne.
Notarialne poświadczenie dziedziczenia przed notariuszem jak i stwierdzenie nabycia spadku w sądzie mają takie same skutki prawne i mogą być podstawą do dokonania wpisu np. w księgach wieczystych; można też na ich podstawie sprzedać gospodarstwo. Sądowe postępowanie spadkowe w sprawie stwierdzenia nabycia spadku musi być przeprowadzone przez sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, ale jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, postępowanie przeprowadza się przed sądem miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W związku z tym, że w przypadku pana Piotra jedno i drugie z rodziców mieszkało i umarło w tej samej miejscowości, bracia mogą zwrócić się z jednym wnioskiem do tego samego sądu i przeprowadzić dwa postępowania spadkowe za jednym razem. W tym miejscu warto zaznaczyć, że takie postępowanie znacznie szybciej przeprowadza się postępowanie spadkowe u notariusza, ale warunkiem takiego załatwienia sprawy jest obecność u notariusza wszystkich osób powołanych do dziedziczenia lub ich pełnomocników. Akt poświadczenia dziedziczenia może zostać przygotowany przez każdego notariusza, którego wybiorą spadkobiercy. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wskazuje tylko udziały, w jakich poszczególni spadkobiercy dziedziczą po zmarłym. To samo jest w dokumencie poświadczenia dziedziczenia, sporządzonym przez notariusza. Nie wskazuje się tam obiektów czy przedmiotów wchodzących w skład spadku a tym bardziej jak dokonać ich podziału. Działu spadku można dokonać na dwa sposoby:
- w umowie – umowny dział spadku
- w drodze postępowania przed sądem – sądowy dział spadku.
Aby umowny dział spadku mógł zostać dokonany współspadkobiercy muszą pozostawać w ścisłej zgodzie co do wszystkich aspektów działu spadku. Współspadkobiercy muszą być zgodni co do tego:
- czy dział w ogóle jest potrzebny,
- w jaki sposób zostanie dokonany,
- w jakiej formie zostanie dokonany.
Innymi słowy, osoby zainteresowane działem spadku muszą być zgodne co do tego jakie przedmioty lub prawa przypadają poszczególnym spadkobiercom, w jakiej części ma to nastąpić, a także czy podział spadku ma nastąpić przez podział faktyczny (przyznanie rzeczy lub prawa pewnej osobie), czy też podział cywilny (sprzedaż i podział uzyskanej sumy pomiędzy spadkobierców). Konieczne jest też dojście do porozumienia co do wysokości, terminu i sposobu zapłaty wszelkich ewentualnych spłat i dopłat.
Brak zgody przesądza o niemożliwości zawarcia umowy. Co ważne, jeśli chociaż jeden ze współspadkobierców będzie żądał rozstrzygnięcia sposobu działu spadku przez sąd, to nie może zostać w żaden sposób przymuszony do przeprowadzenia umownego działu spadku. Jednak jeśli ustawa wymaga zachowania formy szczególnej, to umowa o dział spadku musi być zawarta w takiej formie. Przykładowo, jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowę powinno się zawrzeć w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 2 Kodeksu cywilnego). Mimo, iż w art. 1037 § 2 Kodeksu cywilnego jest mowa tylko o nieruchomości, to forma aktu notarialnego wymagana jest także dla dokonania umownego działu spadku, gdy umowa dotyczy prawa, dla którego przeniesienia konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Odnosi się to przede wszystkim do praw rzeczowych na nieruchomościach, jak również do własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu. Czyli w opisywanym przypadku forma aktu notarialnego będzie niezbędna.
Jeśli nie dojdzie jednak do umownego działu spadku z uwagi na to, że nie będzie pełnej zgody na to wszystkich spadkobierców będzie musiał się on obyć w sądzie.
Kto może złożyć wniosek o sądowy dział spadku?
Osobą, która może złożyć wniosek wszczynający postępowanie jest:
- każdy ze współspadkobierców,
- nabywca udziału w spadku,
- wierzyciel spadkobiercy, jeśli dokonał zajęcia praw spadkowych swojego dłużnika w drodze egzekucji
Z wnioskiem o dokonanie sądowego działu spadku można wystąpić w dowolnym terminie – w tym przypadku nie występuje jakikolwiek okres przedawnienia.
Co ustala sąd w toku postępowania o sądowy dział spadku?
W toku postępowania o sądowy dział spadku ustalany przez sąd jest przede wszystkim skład majątku spadkowego oraz jego wartość. Prawidłowe ustalenia w tym zakresie pozwalają określić wartość udziałów, które przysługują poszczególnym spadkobiercom, w tym wydzielić schedy spadkowe i wysokości spłat i dopłat.
Jako zasadę należy przyjąć, że ustalony w inwentarzu skład stanu czynnego spadku jest podstawą dokonywanego działu. Jeśli w spisie inwentarza nie ma wszystkich przedmiotów, które wchodzą w skład spadku, to możliwe jest jego uzupełnienie. Jeśli natomiast nie dokonano spisu inwentarza, to sąd może ustalić skład spadku na podstawie wyjaśnień uczestników.
Decydujące znaczenia dla ustalenia stanu majątku spadkowego ma chwila otwarcia spadku, a dla ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów, chwila dokonywania działu.
W przypadku, gdy uczestnicy postępowania zgodnie ustalają wartość przedmiotu podlegającego podziałowi, to ta wartość jest dla sądu wiążąca. Jakakolwiek rozbieżność w tej kwestii powoduje, to że sąd samodzielnie lub z pomocą opinii biegłego ustala stan majątku spadkowego lub wartość poszczególnych przedmiotów.
Sąd w postępowaniu działowym rozstrzyga również o
- istnieniu zapisów zwykłych, które mają za przedmiot rzeczy lub prawa należące do spadku,
- o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych użytków, poczynionych nakładów i spłaconych długach spadkowych.
W jaki sposób sąd może podzielić spadek?
Wybór sposobu podziału majątku spadkowego następuje po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego.
Przedmioty majątku spadkowego można podzielić fizycznie i przyznać je poszczególnym spadkobiercom w stosunku do wielkości ich udziałów. Możliwe jest przy tym ustalenie dopłat, jeśli wartość przyznanych części nie odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych.
Oprócz tego możliwe jest przyznanie przedmiotów w całości jednemu lub niektórym spadkobiercom. Z reguły mają oni obowiązek dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Można również przyznać jakiś przedmiot lub przedmioty dwóm lub więcej współspadkobiercom jako współwłasność w częściach ułamkowych. Następuje to na ich żądanie (art. 1044 Kodeks cywilny).
Sąd może także dokonać tak zwanego podziału cywilnego rzeczy należących do spadku – dokonywana jest ich sprzedaż, a uzyskana suma dzielona jest między współspadkobierców w stosunku do wielkości udziałów przysługujących im w spadku.
Sąd ocenia, który ze sposobów podziału należy wybrać w danym przypadku. Jest on jednak związany sposobem podziału wskazanym przez uczestników postępowania, chyba że wybrany przez nich sposób jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes uprawnionych osób. W toku podziału sąd powinien uwzględnić wolę spadkodawcy wyrażoną w testamencie.
Sąd powinien dokonać całościowego podziału spadku
Zgodnie z art. 1038 § 1 Kodeksu cywilnego sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Z ważnych powodów można go ograniczyć do części spadku. Mogą one wystąpić na przykład wtedy, gdy istnieje wątpliwość, czy niektóre przedmioty były własnością spadkodawcy. Jeśli dział nie objął całego majątku spadkowego, to należy dokonać działu uzupełniającego.
Podsumowując w przypadku pana Piotra najlepszym rozwiązaniem jest przeprowadzenie umownego działu spadku gdzie bracia miedzy sobą uzgodnią jak dokonać jego podziału tym bardziej, że jest to gospodarstwo rolne po rodzicach i jeden ze spadkobierców jest zainteresowany dalszym jego prowadzeniem.