Regulacja kosztów postępowania egzekucyjnego została zawarta w art. 770 kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako: „kpc”). W postępowaniu egzekucyjnym obowiązuje zatem zasada odpowiedzialności dłużnika za koszty egzekucji, niezależnie od wyniku tego postępowania, przy czym chodzi tu o koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji. Koszty egzekucyjne mogą obciążać wierzyciela tylko w przypadku, gdy nie były niezbędne do celowego prowadzenia egzekucji. Chodzi tu w szczególności o decyzję, czy wydatek poniesiony w postępowaniu egzekucyjnym był konieczny, ale także czy przeprowadzenie egzekucji w ogóle było celowe.
Zgodnie z art. 30 ustawy o kosztach komorniczych, w razie oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego lub wskazania we wniosku o wszczęcie egzekucji osoby niebędącej dłużnikiem komornik wydaje postanowienie o pobraniu od wierzyciela opłaty stosunkowej w wysokości 10% egzekwowanego świadczenia. W takim przypadku komornik nie ściąga ani nie pobiera opłaty od dłużnika, a opłatę ściągniętą lub pobraną zwraca dłużnikowi. Powyższe oznacza, że w przypadku, w którym wierzyciel wszczyna egzekucję „oczywiście niecelowo”, to na wierzycielu, a nie na dłużniku, będzie ciążył obowiązek uiszczenia opłaty. Zatem, zasadniczo oznacza to, że koszty oczywiście niecelowo wszczętej egzekucji ponosi wierzyciel.
Kiedy jednakże mamy do czynienia z „oczywiście niecelowym” wszczęciem egzekucji? Ustawodawca jak dotąd nie zdefiniował pojęcia niecelowo wszczętej egzekucji ani oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Wyraz „niecelowy” oznacza „nieprowadzący do celu”, „zbędny”, „niepotrzebny” albo „nieprzydatny”. Ocena, czy egzekucja została wszczęta lub przeprowadzona niecelowo lub bezpodstawnie, uwarunkowana jest okolicznościami konkretnej sprawy. O tym, czy egzekucja została wszczęta celowo, decyduje ocena, czy dłużnik dał podstawy do jej wszczęcia. Postępowanie egzekucyjne należy uznać za wszczęte niecelowo, jeżeli już w chwili złożenia wniosku egzekucyjnego czynności podejmowane przez komornika nie mogły doprowadzić do zrealizowania obowiązku objętego tytułem wykonawczym, zaś wierzyciel jeszcze przed złożeniem wniosku egzekucyjnego mógł się o tym dowiedzieć i wniosku tego nie składać. Oczywistość w niecelowym wszczęciu postępowania ma miejsce wtedy, gdy sama niecelowość „nie budzi wątpliwości w okolicznościach danego przypadku”
Najczęściej prezentowanym przykładem niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego jest sytuacja, w której dłużnik nie dał powodu do wszczęcia przeciwko niemu postępowania egzekucyjnego ze względu na uprzednią i dobrowolną realizację obowiązku świadczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym.[1] Oznacza to, że oczywiście niecelową będzie egzekucja, którą wierzyciel wszczyna mimo, że dłużnik uiścił już zaległe zobowiązanie – tj. zapłacił wierzycielowi należną kwotę.
Wierzyciel kierując wniosek o wszczęcie egzekucji, np. przeciwko nieżyjącemu od co najmniej kilku lat dłużnikowi, wykazuje się niedbalstwem, które nie powinno pozbawiać komornika możliwości pobrania opłaty. Zatem w takim przypadku również można mówić o niecelowości egzekucji. Powyższe dotyczy również wszczęcia postępowania egzekucyjnego przeciwko dłużnikowi, którego ogłoszona została upadłość. Zgodnie z art. 146 ust. 3 Prawa upadłościowego po dniu ogłoszenia upadłości niedopuszczalne jest skierowanie egzekucji do majątku wchodzącego w skład masy upadłości. Ogłoszenie o upadłości dłużnika publikowane jest w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, zatem wierzyciel z łatwością i z dnia na dzień może sprawdzić, czy ogłoszono upadłość dłużnika, a w konsekwencji czego czy wszczęcie postępowania egzekucyjnego będzie celowe.
Kwestia badania celowości wszczęcia egzekucji przez komornika sama w sobie budzi wątpliwości. Komornik nie ma żadnych instrumentów do prowadzenia postępowania dowodowego w tym zakresie (przepisowi art. 761 k.p.c. należy odmówić takiej funkcji) i nie jest powołanym do tego organem. Postępowanie przed komornikiem nie jest postępowaniem rozpoznawczym, w ramach którego przeprowadza się postępowanie dowodowe. Zastosowanie przez ustawodawcę wyrażenia „oczywiście niecelowe wszczęcie postępowania egzekucyjnego” wydaje się sugerować, że badanie to sprowadza się do rozstrzygania w sytuacjach niebudzących wątpliwości, oczywistych, np. gdy wierzyciel sam przyzna, że egzekucja była wszczęta niecelowo, bądź gdy w toku postępowania ujawnią się takie okoliczności. W sytuacji, w której dłużnik żywi przekonanie, że egzekucja była oczywiście niecelowa, a komornik tego zapatrywania nie podziela i nadal obciąża dłużnika kosztami postępowania, należy niezwłocznie złożyć skargę na czynności komornika do właściwego sądu, domagając się aby sąd nakazał komornikowi zmianę postanowienia. Należy pamiętać, iż termin na wniesienie skargi na czynności komornika wynosi 7 dni.
Przepis art. 770 zdanie pierwsze kpc, stanowiący, że dłużnik zwraca wierzycielowi koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji, nie reguluje całokształtu problematyki rozliczenia kosztów postępowania egzekucyjnego między dłużnikiem a wierzycielem. Ustanawia on zasadę odpowiedzialności dłużnika za koszty egzekucji, ograniczając jej działanie do kosztów celowego jej przeprowadzenia, i wyłącza w tym zakresie zasadę odpowiedzialności za wynik sprawy, wynikającą z art. 98 § 1 w związku z art. 13 § 2 kpc. Nie reguluje jednak problematyki ponoszenia kosztów zbędnych oraz kosztów wywołanych niecelowym lub bezpodstawnym wszczęciem lub przeprowadzeniem
egzekucji, zatem w tym zakresie konieczne jest stosowanie art. 98 i nast. w związku z art. 13 § 2 kpc. W szczególności, w razie niecelowego względnie bezpodstawnego wszczęcia lub przeprowadzenia egzekucji, koszty postępowania egzekucyjnego powinien ponosić wierzyciel, a dłużnik ma prawo żądać od niego zwrotu kosztów obrony przed taką egzekucją. Zatem dłużnik ma prawo do żądania zwrotu kosztów zastępstwa prawnego w postępowaniu egzekucyjnym.
Odpowiedzialność wierzyciela za koszty niecelowego lub bezpodstawnego wszczęcia lub przeprowadzenia egzekucji znajduje potwierdzenie w regulacjach przewidujących, że wierzyciel uiszcza w takim wypadku opłaty egzekucyjne w sprawach o egzekucję świadczeń pieniężnych (tak art. 30 ustawy o kosztach komorniczych).
Niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie komornik - jako organ egzekucyjny - jest w takich okolicznościach uprawniony, uwzględniając przyczynę umorzenia postępowania egzekucyjnego, do przyznania zwrotu kosztów obrony dłużnikowi na podstawie art. 98 § 1 w związku z art. 13 § 2 kpc, należy stwierdzić, że bez wątpienia władny jest to uczynić sąd rozpoznający skargę dłużnika na postanowienie komornika co do kosztów postępowania egzekucyjnego.
W wypadkach, w których w grę wchodzi przyznanie dłużnikowi od wierzyciela kosztów obrony przed niecelową lub bezpodstawną egzekucją, koszty te mogą obejmować także koszt wynagrodzenia pełnomocnika dłużnika działającego za niego w postępowaniu egzekucyjnym, w tym pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. Wynika to z odpowiedniego stosowania art. 98 § 3 w związku z art. 13 § 2 kpc i znajduje oparcie w przepisach określających stawki opłat za czynności adwokackie lub radców prawnych w sprawach egzekucyjnych.