Zachowkiem nazywamy szczególną formę ochrony interesów najbliższych spadkodawcy. Najprościej ujmując, zachowek stanowi majątek, jaki osoby najbliższe powinny otrzymać od spadkodawcy, i to zarówno za jego życia lub jego śmierci. Istnieje kilka metod, którymi może się posłużyć spadkodawca aby przekazać majątek: od umowy darowizny, poprzez powołanie w drodze dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, aż do rozrządzeń spadkowych (np. poprzez zapis testamentowy).
W potocznym rozumieniu zachowek rozumiemy jaką kwotę pieniężną, której osoby najbliższe spadkodawcy mogą żądać od osób zobowiązanych do zapłaty zachowku.
Tymi osobami, którym zachowek się należy, w myśl art. 991§ 1 KC są: zstępni spadkodawcy, czyli jego dzieci, wnuki, prawnuki, itd., oraz małżonek i rodzice spadkodawcy.
Jednakże rodzice spadkodawcy są uprawnieni do zachowku jedynie w dwóch przypadkach: jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych oraz jeśli spadkobierca dziedziczyłby z ustawy w zbiegu z małżonkiem lub rodzeństwem lub samodzielnie.
Prawo do otrzymania zachowku dotyczy więc osób, które byłyby powołane do spadku w drodze dziedziczenia ustawowego.
Istnieje oczywiście cała grupa osób, którym zachowek nie przysługuje, a są nimi:
- dalsi krewni (np. teściowa, synowa),
- osoby, które zostały wydziedziczone w testamencie,
- osoby, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
- osoby, które się zrzekły dziedziczenia,
- spadkobiercy, którzy odrzucili spadek,
- małżonek, który w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w separacji,
- małżonek, wobec, którego spadkodawca wniósł uzasadniony pozew o rozwód z jego wyłącznej winy,
- osoby uprawione do zachowku, które otrzymały już od spadkodawcy darowizny o wartości, która jest co najmniej równa wartości przypadającego im zachowku.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie). Istnieją ku temu trzy przesłanki:
- osoba uprawniona do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- osoba uprawniona do zachowku dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- osoba uprawniona do zachowku nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Zachowek ma więc zastosowanie wtedy, gdy z różnych względów spadkodawca pomija uprawnione w myśl art. 991§ 1 KC osoby (zstępni spadkodawcy, czyli jego dzieci, wnuki, prawnuki, itd., oraz małżonek i rodzice spadkodawcy) w ostatniej swej woli i chce powierzyć cały spadek swojemu najbliższemu przyjacielowi lub tylko jednemu członkowi rodziny (np. tylko mężowi pomijając przy tym dzieci) lub jeszcze za życia przekazuje jakiejś osobie wartościowe nieruchomości i rzeczy w drodze darowizny. W takiej sytuacji wymienieni krewni spadkodawcy mogą domagać się zachowku od powołanego przez spadkodawcę spadkobiercy lub obdarowanego przez spadkodawcę. Nie jest natomiast możliwa sytuacja, gdy jednocześnie uprawnionymi będą zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, a także zstępni oraz rodzice spadkodawcy.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że w myśl art. 997 KC jeśli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, to na należny mu zachowek ulegają zaliczeniu poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania i wykształcenia ogólnego i zawodowego pod warunkiem, że nie przekraczają one przeciętnej miary przyjętej w danym środowisku.
Do zapłaty zachowku zobowiązane są 3 grupy osób. Są nimi:
- Spadkobiercy
- Zapisobiercy windykacyjni
- Osoby obdarowane przez spadkodawcę w drodze umowy darowizny.
W przypadku spadkobierców, to są nimi z reguły osoby powołane do dziedziczenia na podstawie testamentu.
Uprawniony do zachowku może wystąpić z roszczeniem do zapisobiercy windykacyjnego lub obdarowanego w sytuacji gdy nie może otrzymać sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku od spadkobierców. Jeśli jest to jedna osoba to jej odpowiedzialność w tym zakresie ograniczona jest tylko do wartości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego (art. 9991§1 zd 2 KC). W przypadku gdy sama jest osobą uprawnioną do zachowku, ponosi wtedy odpowiedzialność tylko w granicach nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Jeśli natomiast spadkobierca uczyni więcej niż jeden zapis windykacyjny, to wówczas zapisobiercy windykacyjni odpowiadają solidarnie, a ich odpowiedzialność solidarna utrzymuje się także po dziale spadku. Zapisobiercy windykacyjni mogą odpowiadać za zapłatę całości zachowku lub jedynie jego uzupełnienie. Natomiast zgodnie z art. 9991§4 zd. 2 KC w przypadku , gdy jeden z zapisobierców windykacyjnych spełni świadczenia powstają roszczenia regresowe między nimi, czyli osoba taka może żądać od pozostałych zapisobierców windykacyjnych zwrotu części świadczenia proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych. Art. 9991§3 KC daje także możliwość zwolnienia się z obowiązku zapłaty zachowku przez zapisobiercę windykacyjnego poprzez wydanie przedmiotu zapisu windykacyjnego. Podobnie jest w przypadku obdarowanych ponoszących odpowiedzialność za zachowek w ostatniej kolejności.
Ostatnią grupę osób zobowiązanych do zapłaty zachowku stanowią osoby obdarowane przez spadkodawcę. Sytuacja tego rodzaju ma miejsce wówczas, gdy żaden z zapisobierców nie jest w stanie wypłacić zachowku. Ich odpowiedzialność powstaje jednak tylko w sytuacji, gdy otrzymali darowiznę doliczoną do spadku. Do spadku nie dolicz się drobnych darowizn (np. drobne prezenty urodzinowe, weselne, itp.) oraz darowizn dokonanych przed więcej niż 10 lat od otwarcia spadku na rzecz osób innych niż spadkobiercy. Art. 1000 § 1 KC stanowi, że obowiązek zapłaty zachowku obdarowanych niebędących uprawnionymi do zachowku następuje tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, natomiast w przypadku osób uprawnionych do zachowku, to ponoszą oni odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się z ciążącego na nim obowiązku poprzez wpłatę sumy potrzebnej do wypłaty bądź uzupełnienia zachowku lub przez wydanie przedmiotu darowizny. Jeśli spadkodawca dokonał kilku darowizn na rzecz różnych osób, to za zachowek odpowiadają wszyscy obdarowani, z tym że nie jest to odpowiedzialność solidarna, a uzależniona od tego, w jakim czasie dokonano darowizny. Zasadą jest, że ostatnio obdarowany odpowiada pierwszy, a kiedy i od niego nie można uzyskać świadczenia, aktualizuje się odpowiednio odpowiedzialność następnych osób obdarowanych.
Kolejnym fundamentalnym zagadnieniem dotyczącym zachowku jest sposób obliczania jego wysokości.
Generalnie podstawą obliczenia wysokości zachowku jest ustalenie wartości udziału w spadku. Jeśli istnieje kilkoro spadkobierców o różnym stopniu pokrewieństwa (np. małżonek, dzieci, wnuki) wówczas wysokość udziałów może być tutaj różna. Ponadto określając poszczególne udziały należy uwzględnić również tych, którzy spadek odrzucili i spadkobierców niegodnych. Poza udziałem spadkowym pozostają rzecz jasna osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub zostały wydziedziczone.
Otóż, art. 991 § 1 KC stanowi, że jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępnym uprawnionym do zachowku jest małoletni, wówczas zstępnym małżonkowi i rodzicom spadkodawcy należy się 2/3 udziału spadkowego, który by przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W tym miejscu należy zaznaczyć, że wskaźnik ten dotyczy wyłącznie dzieci spadkodawcy ale już nie jego wnuków. Wnuki uzyskują prawo do zachowku tylko wówczas, gdy dzieci spadkodawcy już nie żyją.
Natomiast w innych przypadkach należy się 1/2 udziału spadkowego.
Należy również zwrócić uwagę, że w skład masy spadkowej wchodzą zarówno dobra należące do spadkodawcy ale również zaciągnięte przez niego zobowiązania. Zatem obliczając wartość zachowku trzeba brać pod uwagę także długi, które pomniejszają wartość odziedziczonego majątku, a więc i wartość udziału osoby uprawnionej do zachowku.
Dlatego w tym miejscu należy scharakteryzować termin brzmiący: substrat zachowku. Pod tą dziwnie brzmiącą nazwą kryję się czysta wartość spadku powiększona o wartość darowizn podlegających doliczeniu i o wartość zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę. A zatem do substratu zachowku wliczamy czynną wartość spadku, czyli wartość aktywów (np. nieruchomości, środki pieniężne, wierzytelności, itp.) pomniejszoną o wartość pasywów – długów spadkowych (np. zadłużenie spadkodawcy, koszty pogrzebu, koszty utrzymania spadkodawcy przed śmiercią, itp.). W toku sprawy sądowej czystą wartość spadku ustala biegły sądowy. Biorą oni pod uwagę wartość majątku z chwili otwarcia spadku, ale zgodnie z cenami z daty orzekania o zachowku. Jeżeli zatem od chwili śmierci do dnia wydania wyroku, wartość majątku wzrośnie (np. wzrosną ceny nieruchomości) będzie to miało przełożenie.
Art. 993 KC stanowi, że do czystej wartości spadku doliczeniu podlegają darowizny i zapisy windykacyjne. Nie ma znaczenia czy przedmiot darowizny jeszcze istnieje i czy nadal znajduje się w majątku obdarowanego. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i według cen z chwili ustalania zachowku, natomiast wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Należy pamiętać, że zarówno zapis windykacyjny jaki i darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz osoby uprawnionej do zachowku zalicza się na należny zachowek. W przypadku, gdy uprawnionym do zachowku nie jest dziecko spadkodawcy, ale jego dalszy zstępny, to na należny mu zachowek zalicza się również zapis windykacyjny i darowiznę dokonane na rzecz jego wstępnego.
Natomiast art. 997 KC stanowi, że jeżeli osobą uprawnioną do zachowku jest zstępny spadkodawcy, to na należny mu zachowek zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania i wykształcenia ogólnego i zawodowego, pod warunkiem, że nie przekraczają one przeciętnej miary przyjętej w danym środowisku.
A zatem darowizny uczynione przez spadkodawcę uwzględnia się przy obliczaniu zachowku, jednak z pewnymi wyłączeniami. Chodzi tutaj o darowizny. Nie wlicza się bowiem darowizn:
- Przyjętych zwyczajowo (chodzi o prezenty z okazji imienin, świąt, itp. i nie podlegają one doliczeniu niezależnie od tego, czy zostały dokonane na rzecz spadkobierców, czy też innych osób),
- Dokonanych ponad 10 lat przed otwarciem spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami,
- Dokonanych w czasie, gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych (jeśli zachowek obliczany jest dla zstępnego) za zastrzeżeniem, że nie uczyniono tego na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego,
- Dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeśli zachowek oblicza się dla małżonka.
Istnieje również możliwość stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń (art. 1003 KC). Sposób takiego zmniejszenia może zostać określony w testamencie. Jeżeli jednak spadkodawca nie zawarł tego typu wskazówek w testamencie, to zapisy i polecenia zmniejszają się w stosunku do ich wartości. Najprostszym sposobem obliczenia stopnia zmniejszania jest ustalenie proporcji między wartością majątku spadkowego a zapisem ( z wyłączeniem zapisu).
Roszczenia majątkowe, w tym również roszczenie o zapłatę zachowku, z upływem czasu ulegają przedawnieniu.
Termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat. Są dwa sposoby liczenia początku tego terminu.
W przypadku, gdy spadkodawca sporządził testament, termin pięcioletni liczy się od chwili ogłoszenia testamentu.
Natomiast, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, to termin biegnie od momentu otwarcia spadku.
A zatem upływ tego terminu skutkuje powstaniem dla zobowiązanego możliwości uchylenia się od spełnienia tego świadczenia.