Nie każdy posiadacz indywidualnego rachunku bankowego ma świadomość, że istnieje możliwość zabezpieczenia swojej najbliższej rodziny na wypadek swojej śmierci. Wystarczy złożyć w banku lub skok-u w formie pisemnej tzw. dyspozycję na wypadek śmierci.
Należy wyjaśnić, że w przypadku braku złożenia przedmiotowej dyspozycji, po śmierci posiadacza rachunku zgromadzone na nim środki wchodzą w skład masy spadkowej. Wówczas ich wypłata przez bank może nastąpić jedynie na rzecz spadkobierców wskazanych w postanowieniu sądu o nabyciu spadku lub w akcie poświadczenia dziedziczenia, po przedłożeniu tegoż dokumentu. W przypadku, gdy jest wielu spadkobierców i pozostają oni ze sobą w konflikcie, może minąć sporo czasu do uzyskania postanowienia sądu o nabyciu spadku. W tym czasie środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym zmarłego są zamrożone i nikt nie może z nich korzystać.
Aby uniknąć takiej sytuacji ustawodawca przewidział instytucję dyspozycji na wypadek śmierci. Została ona uregulowana w art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 Prawo Bankowe oraz w art. 14 Ustawy z dnia 5 listopada 2009 roku o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. Instytucja ta gwarantuje osobom najbliższym posiadacza rachunku natychmiastowe i uproszczone otrzymanie środków pieniężnych po jego śmierci, zanim uzyskają potwierdzenie nabycia spadku. Skutkiem złożenia dyspozycji jest zatem powstanie po stronie beneficjenta roszczenia o wypłatę środków bezpośrednio do banku. Roszczenie to powstaje jednak dopiero w chwili śmierci posiadacza rachunku. Z punktu widzenia posiadacza rachunku dyspozycja wkładem na wypadek śmierci ma tę zaletę, że umożliwia mu dokonanie przysporzeń na rzecz konkretnych osób bez konieczności sporządzania testamentu.
Beneficjentami dyspozycji mogą być jedynie osoby fizyczne, wskazane w art. 56 ust. 1 ustawy Prawo bankowe (oraz art. 14 ust. 1 pkt. 2 ustawy o skok), tj. małżonek, wstępni, zstępni lub rodzeństwo. Nie jest więc możliwe dokonanie dyspozycji na rzecz osób prawnych, jednostek organizacyjnych z art. 331 ustawy Kodeks cywilny oraz innych osób fizycznych niż ustawowo określony krąg najbliższych. Nie jest możliwe zatem ustanowienie dyspozycji wypłaty środków po śmierci na rzecz np. siostrzenicy czy kuzyna.
Ustawa wymaga, aby zarówno dyspozycja, jak i jej zmiana lub odwołanie, miało formę pisemną. W praktyce instytucje finansowe posiadają własne formularze oświadczeń, które wystarczy wypełnić i złożyć w banku. Za przyjęcie oświadczenia banki mogą pobrać opłatę w wysokości wskazanej w taryfie opłat i prowizji.
Należy wiedzieć, że bank lub SKOK nie może odmówić przyjęcia oświadczenia, jego zmiany lub odwołania, jeżeli jest ono dokonane we właściwej formie (pisemnej) i wskazuje osobę (osoby) z kręgu ustawowo wskazanych podmiotów.
Co istotne, dyspozycję na wypadek śmierci można ustanowić tylko na rachunku indywidualnym. Nie można zatem ustanowić takiej dyspozycji na rachunku wspólnym. Możliwa jest ona w odniesieniu do środków znajdujących się na następujących rodzajach rachunków w banku lub SKOK-u: rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym, rachunku oszczędnościowym lub na lokacie terminowej. Bez znaczenia, w jakiej walucie prowadzone są rachunki. W przypadku, gdy jest się posiadaczem kilku rachunków, można dokonać dyspozycji środkami znajdującymi się na każdym z nich. Dyspozycje te mogą być dokonane zarówno na rzecz tej samej osoby lub osób fizycznych, jak też na rzecz zupełnie różnych osób. Łączna kwota wszystkich wypłat, bez względu na liczbę dyspozycji, nie może przekraczać dwudziestokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa GUS za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.
Należy pamiętać, iż zgodnie z przepisami w pierwszej kolejności zostaną wypłacone środki na pokrycie kosztów pogrzebu posiadacza rachunku (po przedstawieniu bankowi rachunków potwierdzających pokrycie tych kosztów). Dopiero po wypłacie tych należności bank zrealizuje dyspozycję na wypadek śmierci.
Po powzięciu informacji o śmierci posiadacza rachunku, jeżeli saldo na rachunku nie jest zerowe lub ujemne, bank (skok) jest zobowiązany do niezwłocznego zawiadomienia beneficjentów o dokonanej na ich rzecz dyspozycji na wypadek śmierci. Należy pamiętać, że to na posiadaczu rachunku spoczywa obowiązek wskazania bankowi aktualnych danych adresowych, tak aby możliwe było zawiadomienie osób wskazanych w dyspozycji.
Zgodnie z treścią art. 56 ust. 5 ustawy Prawo bankowe, suma pieniędzy wypłacona beneficjentowi dyspozycji nie wchodzi w skład spadku. Jednak należy mieć przy tym na uwadze stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z dnia 27 września 2017 roku w sprawie V CSK 50/17, iż dyspozycja wkładem zgromadzonym na rachunku bankowym na rzecz określonych osób na wypadek śmierci należy do czynności prawnych o charakterze darmowym w rozumieniu art. 1039 § 1 kodeksu cywilnego. Z powyższego wynika konieczność wliczania dyspozycji do substratu zachowku jak darowizny.
