Instrumenty finansowe są kluczowym elementem współczesnych rynków kapitałowych, umożliwiającym efektywne przeprowadzanie transakcji, oraz zarządzanie ryzykiem finansowym. W Polsce, podobnie jak w innych jurysdykcjach, charakterystyka i regulacje dotyczące instrumentów finansowych są zdefiniowane w kilku kluczowych aktach prawnych. Dyrektywa MiFID II ( tzn. dyrektywa parlamentu europejskiego i rady 2014/65/UE z dnia 15 maja 2014r. w sprawie rynków instrumentów finansowych), wprowadza szereg wymogów dotyczących funkcjonowania rynków instrumentów finansowych, w tym zasady przejrzystości, ochrony inwestorów, oraz efektywnego nadzoru rynku. Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29 lipca 2005r., (t.j. Dz.U. z 2023 poz.1941 ze zm) z kolei, precyzuje rodzaje instrumentów finansowych dostępnych na polskim rynku, wyróżniając instrumenty standaryzowane i niestandaryzowane. Zgodnie z art. 2 ust. 1 tej ustawy, instrumenty te mogą być zarówno papierami wartościowymi, jak i produktami niemającymi takiego charakteru.
Jedną z podstawowych zasad prawa Unii Europejskiej jest to, iż prawo unijne nie reguluje materialnoprawnych kwestii związanych z obrotem na rynku finansowym, w szczególności nie definiuje poszczególnych instrumentów finansowych a jedynie wypunktowuje je. Prawo polskie zasadniczo przyjmuje ten sam model, zgodnie z treścią art.2 ust.1 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29 lipca 2005r., – tylko wylicza instrumenty standaryzowane i niestandaryzowane, zarówno będących papierami wartościowymi, jak i niemających takiego charakteru.
Rozumienie instrumentów finansowych w kontekście ustawy o rachunkowości jest nieco szersze, obejmując wszelkiego rodzaju kontrakty, które generują aktywa finansowe u jednej strony i zobowiązania finansowe, lub instrumenty kapitałowe u drugiej strony. Definicja ta podkreśla, że instrument finansowy to nie tylko papier wartościowy, ale także umowa o charakterze finansowym, która wywołuje określone skutki gospodarcze. W praktyce, instrumenty finansowe pełnią funkcję narzędzi umożliwiających przeprowadzanie transakcji bez użycia gotówki, co jest szczególnie istotne w erze cyfryzacji i globalizacji rynków.
Instrumenty kapitałowe, w tym akcje zwykłe i uprzywilejowane, pozwalają przedsiębiorstwom na pozyskiwanie kapitału od inwestorów, którzy w zamian otrzymują udział w zyskach i potencjalny wpływ na decyzje zarządcze. Akcje zwykłe zapewniają głos na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, podczas gdy akcje uprzywilejowane często oferują wyższe dywidendy i pierwszeństwo w przypadku likwidacji firmy.
Rozumienie tych instrumentów i ich zastosowań jest niezbędne dla każdego uczestnika rynku finansowego, od indywidualnych inwestorów po duże instytucje finansowe. Ich właściwe wykorzystanie może przyczynić się do stabilności finansowej i wzrostu gospodarczego, podczas gdy nieodpowiednie zarządzanie nimi może prowadzić do znaczących ryzyk finansowych i ekonomicznych. Dlatego też, edukacja finansowa i świadomość ryzyka są kluczowe w efektywnym wykorzystaniu instrumentów finansowych.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie to dynamiczne miejsce, gdzie inwestorzy mogą obracać różnorodnymi instrumentami finansowymi. Akcje, będące jednym z podstawowych instrumentów, reprezentują udział w kapitale spółki akcyjnej, dając akcjonariuszom prawa majątkowe oraz niemajątkowe. Prawo do akcji (PDA) to z kolei możliwość nabycia nowych akcji spółki, często wykorzystywane podczas emisji akcji, lub w ramach praw poboru. Obligacje, emitowane zarówno przez Skarb Państwa jak i inne podmioty, są formą dłużnego papieru wartościowego, który zobowiązuje emitenta do spełnienia określonego świadczenia wobec posiadacza obligacji. Instrumenty pochodne, takie jak kontrakty terminowe, warranty czy opcje, pozwalają na spekulację oraz hedging ryzyka, bazując na przewidywaniach dotyczących przyszłych zmian cen aktywów bazowych. Wszystkie te instrumenty tworzą złożony ekosystem finansowy, który umożliwia inwestorom dywersyfikację portfela i zarządzanie ryzykiem inwestycyjnym. Zrozumienie tych narzędzi jest kluczowe dla podejmowania świadomych decyzji inwestycyjnych i osiągania długoterminowych celów finansowych.
Definicje wybranych instrumentów:
Akcje - Papier wartościowy łączący w sobie prawa o charakterze majątkowym i niemajątkowym, wynikające z uczestnictwa akcjonariusza w spółce akcyjnej. Akcja świadczy o udziale jej właściciela (akcjonariusza) w kapitale spółki akcyjnej. Akcje mogą być imienne lub na okaziciela.
Prawo do akcji (PDA) - Papier wartościowy, z którego wynika uprawnienie do otrzymania zdematerializowanych akcji nowej emisji spółki publicznej, powstające z chwilą dokonania przydziału tych akcji i wygasające z chwilą zarejestrowania akcji w depozycie papierów wartościowych albo z dniem uprawomocnienia się postanowienia sądu rejestrowego odmawiającego wpisu o podwyższeniu kapitału zakładowego do rejestru przedsiębiorców.
Obligacje -Papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusz) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia świadczenia.
Skarbowe Papiery Wartościowe – sfinansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa oraz w związku z zarządzaniem długiem skarbu państwa – upoważnionym do zaciągania i spłaty jest minister finansów. Emitowane lub wystawiane w granicach limitu zadłużenia określonego w ustawie budżetowej.
Bony skarbowe - Krótkoterminowy papier wartościowy oferowany do sprzedaży w kraju na rynku pierwotnym z dyskontem i wykupowany według wartości nominalnej, po upływie okresu, na jaki został wyemitowany. Nabywane i zbywane w drodze przetargu z dyskontem. Wartość nominalna określona jest w liście emisyjnym i wynosi 10tys.zł., wystawiane na okaziciela, emitowane na okres od dnia do 90 dni i od tygodnia do 52 tygodni. Agentem emisji jest NBP, działający na podstawie umowy zawartej z Ministrem Finansów.
Obligacje skarbowe - Papier wartościowy oferowany do sprzedaży w kraju, lub za granicą, oprocentowany w postaci z dyskonta lub odsetek. Nie może być emitowana na okres krótszy niż rok, zazwyczaj rok, 2,3,4 i 10 lat. Wartość nominalne wynosi, co do zasady 100zł. lub wielokrotność tej sumy. Emitowane zasadniczo na okaziciela. Agentem emisji jest wybrany bank (aktualnie PKO BP SA). Sprzedaż w Polsce w drodze tzw. sprzedaży hurtowej (nabywcy głównie banki, w drodze przetargu) lub detalicznej.
Kwity depozytowe - Posiadacz kwitu depozytowego nie jest posiadaczem akcji, lecz ma roszczenia o wydanie akcji w zamian za umarzany w tym momencie kwit zastawny. Kwitem depozytowym jest papier wartościowy wyemitowany przez instytucję finansową z siedzibą na terytorium państwa członkowskiego.
Podsumowując, instrumenty finansowe są nieodłącznym elementem nowoczesnej gospodarki, umożliwiającym nie tylko efektywne przeprowadzanie transakcji, ale także zarządzanie ryzykiem i realizację celów społecznych i ekologicznych. Ich zrozumienie i właściwe wykorzystanie jest kluczowe dla sukcesu na rynku finansowym, zarówno dla inwestorów indywidualnych, jak i instytucjonalnych. W związku z tym, nieustanne śledzenie zmian regulacyjnych i rozwój produktów finansowych jest niezbędne dla utrzymania konkurencyjności i osiągania zrównoważonych wyników finansowych.a
