Prawa majątkowe osoby zmarłej przechodzą na jej spadkobierców w drodze dziedziczenia. Polski system prawny zna dwa podstawowe tryby dziedziczenia, mianowicie: dziedziczenie ustawowe oraz dziedziczenie testamentowe. Zgodnie bowiem z treścią art. 926 § 1 Kodeksu cywilnego (zwanego dalej: k.c.) - powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Warto również zauważyć, że spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, tj. już w chwili śmierci spadkodawcy, nie zaś z chwilą oficjalnego stwierdzenia spadkobrania w drodze, np. wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

Spadkobiercą nie może być jednak osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Natomiast dziecko, które w chwili otwarcia spadku jest już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. Ponadto fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu (vide: art. 927 § 1-3 k.c.).

Dziedziczenie ustawowe ma miejsce gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub testament jest nieważny albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Dziedziczenie ustawowe może dotyczyć zarówno całego spadku jak i jedynie jego określonej części. Dziedziczenie ustawowe w polskim systemie prawnym opiera się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia.

Do kręgu spadkobierców ustawowych Kodeks cywilny zalicza:  małżonka zmarłego, jego zstępnych, rodziców,  rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa, dziadków, pasierbów, a także gminę oraz Skarb Państwa.

Zgodnie z treścią art. 931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności z ustawy powołane są do spadku dzieci spadkodawcy (naturalne i przysposobione) oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych. Przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jednakże małżonek zmarłego nie może dziedziczyć, jeśli spadkodawca – jeszcze za życia – wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji. W takiej sytuacji wyłączenie małżonka z kręgu spadkobierców następuje na mocy stosownego orzeczenia sądu. Zauważyć również należy, iż jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Regułę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych, do spadku zostają powołani jego małżonek oraz rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, który dziedziczy wraz z małżonkiem, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jednakże jeżeli spadkodawca nie pozostawił ani dzieci, ani małżonka cały spadek przypada jego rodzicom. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Natomiast jeśli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym (vide: art. 932 k.c.). Gdy spadkodawca nie miał małżonka, ani rodzeństwa, jak i zstępnych rodzeństwa – dziedziczą jego dziadkowie. Dziadkowie dziedziczą w częściach równych, o ile w chwili otwarcia spadku żyją wszyscy. Jeśli natomiast, któreś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, to udział spadkowy przypada jego zstępnym. Do kręgu spadkobierców ustawowych zaliczają się również pasierbowie (dzieci małżonka spadkodawcy). Ich dziedziczenie wchodzi w grę wówczas, gdy spadkodawca nie miał rodziców, rodzeństwa, ani krewnych. Podstawę dziedziczenia pasierbów stanowi stosunek powinowactwa powstający z chwilą zawarcia przez rodzica pasierba - spadkobiercy - małżeństwa ze spadkodawcą. Ostatecznie w braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli jednak ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 k.c.).

 

Kodeks cywilny przewiduje, iż jedyną czynnością pozwalającą spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci jest sporządzenie testamentu. Testament może sporządzić tylko osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych i może dokonać tego wyłącznie osobiście (tj. nie za pośrednictwem pełnomocnika, czy przedstawiciela). Testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy (tj. nie można sporządzić testamentu wspólnie z małżonkiem). Testament może być odwołany w każdym czasie. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (vide: art. 946 k.c.)

Niewątpliwym atutem rozporządzenia testamentowego jest to, że spadkodawca może w testamencie w sposób swobodny wskazać osobę spadkobiercy (niekoniecznie spośród spadkobierców ustawowych). Swoboda testowania dotyczy także treści testamentu, albowiem zapewnia całkowitą dowolność co do sposobu rozporządzenia majątkiem spadkodawcy. Jednakże treść testamentu nie może być sprzeczna z ustawą, ani też nie może mieć na celu obejścia ustawy. Podkreślić również należy, iż zgodnie z brzmieniem art. 948 § 1 k.c. testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Natomiast jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść (§ 2).

 

Testament to dokument, który może być sporządzony:

- własnoręcznie – tj. spisany przez testatora w całości pismem ręcznym oraz podpisany i opatrzony datą,
- notarialnie – tj. spisany przez notariusza, który przechowuje oryginał testamentu notarialnego w kancelarii notarialnej, zaś osobom uprawnionym wydaje jego wypisy,
- alograficznie – tj. w sytuacji gdy spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego,
- ustnie - w szczególnych sytuacjach,  jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, przy czym treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie,
- podczas podróży – tj. na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadczy swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków,
- w formie wojskowej – tj. gdy szczególne okoliczności uzasadniają sporządzenie testamentu wojskowego w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli.