Sprawy o rozwód podlegają rozpoznaniu w trybie odrębnego postępowania dla spraw małżeńskich, unormowanego w art. 425 – 4461 Ustawy z dnia 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U.2023 r., poz.1550 ze zm.)., w ramach których znajdują się także szczególne przepisy dla spraw o rozwód i separację (art. 436-4461 k.p.c.). Zgodnie z art. 57 § 1 Ustawy z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. 2020 r., poz. 1359 ze zm.) w pozwie o rozwód należy podać, które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Wniosek ten jest zbędny, gdy małżonkowie zgodnie żądają zaniechania orzekania o winie (art. 57 § 2 k.r.o.).
W sprawie o rozwód rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. Jednakże w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie sądowe wyznaczone w celu przeprowadzenia rozprawy, postępowanie ulega zawieszeniu, chyba że żądanie unieważnienia małżeństwa popiera prokurator (art. 428 § 1 k.p.c.). Oznacza to, że zbędny jest wniosek o przeprowadzenie rozprawy także w nieobecności powoda, gdyż przed ujemnymi skutkami niestawiennictwa powoda nie może go chronić wniosek o przeprowadzenie rozprawy w jego nieobecności. Podjęcie zawieszonego postępowania powinno nastąpić na wniosek powoda, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. Niezgłoszenie takiego wniosku przez powoda w ciągu roku powoduje umorzenie postępowania (art. 428 § 2 k.p.c.).
Zbędny jest także wniosek o wydanie wyroku zaocznego. Niestawiennictwo pozwanego powoduje wydanie wyroku zaocznego bez względu na wniosek powoda, jednakże pod warunkiem, że sąd przeprowadzi normalne postępowanie dowodowe. W tych sprawach bowiem zostało wyłączone stosowanie normy z art. 339 § 2 k.p.c. na podstawie art. 431 k.p.c.
Nie zachodzi również potrzeba zgłoszenia wniosku o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności. Wyrok rozwodowy bowiem rozstrzyga zasadniczo o sprawach niemajątkowych. W zakresie zaś alimentów zasądzonych tym wyrokiem nadanie rygoru natychmiastowej wykonalności jest niedopuszczalne, gdyż początkową datą ich płatności jest z mocy samego prawa data uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód.
Uzasadnienie pozwu powinno zawierać oświadczenie co do liczby, wieku i płci żyjących dzieci, stosunków majątkowych i zarobkowych obu małżonków, szczególnych obowiązków utrzymania osób niebędących wspólnymi dziećmi małżonków oraz co do treści umowy majątkowej, jeżeli małżonkowie umowę taką zawarli. Dane te powinien też zawierać protokół rozprawy (art. 433 k.p.c.).
W sprawie o rozwód powództwo wzajemne o rozwód (lub o separację) jest niedopuszczalne (art. 439 § 1 k.p.c.). W czasie trwania procesu o rozwód (lub o separację) nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód albo o separację (art. 439 § 2 k.p.c.). Jednakże strona pozwana w sprawie o rozwód może również żądać rozwodu albo separacji. Strona pozwana o separację może również żądać separacji albo rozwodu (art. 439 § 3 k.p.c.).
W każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację. Artykuł 436 § 4 stosuje się odpowiednio (art. 4452 k.p.c.). Na wniosek strony stosuje się art. 5821 § 2 lub 3 k.p.c. (art. 4451 k.p.c.).
Dopuszczalne jest również dochodzenie przez jedno z małżonków roszczeń alimentacyjnych od drugiego z małżonków na wypadek orzeczenia rozwodu (art. 60 k.r.o.). Dochodzenie tych roszczeń następuje przez zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego z małżonków albo w piśmie (np. w pozwie), które należy doręczyć drugiemu z małżonków (art. 444 k.p.c.). Małżonek, który już wcześniej uzyskał prawomocny wyrok zasądzający dla niego alimenty, nie musi zgłaszać żądania opartego na art. 444 k.p.c., gdyż poprzedni wyrok (zasądzający alimenty) nie traci prawomocności na skutek wydania wyroku rozwodowego, chyba że w grę wchodzi podwyższenie alimentów.
W sprawie o rozwód (lub separację) każda ze stron może żądać wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia w zakresie: wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub obowiązku alimentacyjnego (art. 753 k.p.c.), roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z nimi (art. 755 § 1 pkt 4 k.p.c.), korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania (art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c.). Sąd może również orzec o wydaniu małżonkowi, opuszczającemu mieszkanie zajmowane wspólnie przez małżonków, potrzebnych mu przedmiotów (art. 756 k.p.c.).
W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo między nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Pozew lub wniosek o udzielenie zabezpieczenia w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację, w celu rozstrzygnięcia według przepisów o postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty, wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Z chwilą wydania w sprawie o rozwód lub o separację postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń, wydanych w poprzednio wszczętej sprawie, za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub o separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa, orzeczenia zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu, jednak tylko co do okresu, za który w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępowaniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu (art. 445 k.p.c.).
Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej, stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym.
Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu (art. 4451 k.p.c.).
Zgodnie z art. 426 k.p.c. pełnomocnictwo ogólne nie wystarcza do występowania w sprawie o rozwód, pełnomocnik zatem musi się wykazać pełnomocnictwem szczególnym.
W sprawach o rozwód, podobnie jak w innych sprawach małżeńskich należących do postępowania odrębnego, małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, oraz zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków 2 (art. 430 k.p.c.). W pozwie więc nie należy zgłaszać wniosku o przesłuchanie tego rodzaju świadków.
Zakaz przesłuchiwania małoletnich wymienionych w w/w przepisie ma charakter bezwzględny i nie przewiduje żadnych odstępstw. Dotyczy on również dzieci przysposobionych.
Od przesłuchania małoletniego należy odróżnić jego wysłuchanie w sprawie powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej, które powinno odbywać się poza salą sądową.
W rozumieniu komentowanego przepisu wspólnymi małoletnimi dziećmi małżonków są dzieci:
1) objęte domniemaniem pochodzenia od męża matki (art. 62 § 1 i 2 k.r.o.);
2) pozamałżeńskie pochodzące prawnie od współmałżonków;
3) przysposobione przez oboje małżonków;
4) jednego z małżonków przysposobione przez drugiego małżonka.
Przywołany przepis ma na celu ochronę dzieci przed skutkami przesłuchań w sprawach małżeńskich, w których niejednokrotnie ustalane są drastyczne fakty z pożycia małżeńskiego, i dotyczy również przysposobionych dzieci, o ile są one małoletnie.
W każdej sprawie o rozwód sąd obowiązany jest zarządzić przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron (art. 432 k.p.c.). Zgłoszenie takiego wniosku w pozwie jest celowe, gdyż w ten sposób strona powodowa wskazuje dowód na poparcie przytoczonych przez nią okoliczności (art. 126 § 1 pkt 3 k.p.c.). Badania stron w "trybie informacyjnym" (art. 212 k.p.c.) nie można uważać za przesłuchanie strony w rozumieniu art. 299 i 432 k.p.c.
Pozew o rozwód może wnieść każde z małżonków. Nie może go wnieść prokurator, gdyż ustawa nie przyznaje mu takiego uprawnienia (art. 7 zd. 2 k.p.c. oraz art. 56 § 1 k.r.o.).
W wyroku orzekającym rozwód sąd orzeka z urzędu o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi stron oraz o tym, w jakiej wysokości każde z małżonków obowiązane jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka, a także o kontaktach rodziców z dzieckiem (art. 58 § 1 k.r.o.). Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.
Według art. 58 § 2 k.r.o. w sytuacji, gdy małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka z urzędu także o sposobie korzystania z niego przez czas wspólnego zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jedno z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny zaś wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi z nich wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, gdy podział lub jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.
Sposobem rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu jest uregulowanie - w miarę potrzeby -sposobu korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez wydanie odpowiednich nakazów i zakazów. Taki rodzaj rozstrzygnięcia może być wyłączny, jeżeli ze względu na rozmiar mieszkania (np. jedna izba) przydzielenie każdemu z małżonków odrębnego 3 pomieszczenia nie wchodzi w ogóle w rachubę. Takie rozstrzygnięcie może też stanowić niezbędne uzupełnienie podstawowego rozstrzygnięcia o odrębnym korzystaniu przez każde z małżonków z przydzielonych im pomieszczeń. W tym wypadku wydanie stosownych nakazów lub zakazów może być wskazane, zwłaszcza w razie pozostawienia niektórych pomieszczeń do wspólnego używania przez oboje małżonków. Jednym ze sposobów zabezpieczenia jednego z małżonków przed skutkami samowoli ze strony drugiego z nich może być - stosownie do okoliczności - zakaz wprowadzania do wspólnego mieszkania osób trzecich. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków, sąd obowiązany jest uwzględnić przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 58 § 4 k.r.o.).
Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 k.r.o.). Na ogół przeprowadzenie podziału majątku wspólnego nie powoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu rozwodowym wówczas, gdy między stronami nie ma sporu co do składu i sposobu podziału majątku wspólnego albo gdy sporne okoliczności można wyjaśnić w stosunkowo krótkim czasie i ograniczonym przedmiotowo zakresie. Celowe może być dokonanie podziału jedynie części majątku wspólnego, a zwłaszcza przysługującego wspólnie małżonkom mieszkania. W związku z tymi uregulowaniami celowe może być zamieszczenie już w pozwie odpowiednich wniosków.
Pozew o rozwód należy wnieść do sądu, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma - sąd miejsca zamieszkania powoda (art. 41 k.p.c.).
W sytuacji gdy jedno z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugie - orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację (art. 612 k.r.o.).
Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione (art. 940 § 1 k.c.).
Zgodnie z art. 54 ust. 1 i 2 ustawy z 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (t.j. Dz. U. 2023 r., poz. 503) rozwiązanie małżeństwa podlega wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa. W razie braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa miejsce zamieszkania, a jeżeli małżonkowie nie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa wspólnego miejsca zamieszkania - prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mieli ostatnio miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jeżeli jedno z nich ma w nim nadal miejsce zwykłego pobytu. W razie braku okoliczności rozstrzygających o właściwości prawa na podstawie przytoczonych przepisów, do rozwiązania małżeństwa stosuje się prawo polskie (art. 54 ust. 3). Postanowienia ust. 1-3 stosuje się odpowiednio do separacji (art. 54 ust. 4).
Od pozwu o rozwód pobiera się opłatę stałą w kwocie 600 zł. (art. 26 ust. 1 pkt 1 Ustawy z dnia 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, t.j. Dz.U.2023 r.,poz.1144 ze zm.)
W sprawach o rozwód, o separację lub o unieważnienie małżeństwa, w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia, a w razie nakazania eksmisji jednego z małżonków albo podziału wspólnego majątku pobiera się także 4 opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie (art. 26 ust. 2 u.k.s.c.).
"Od apelacji w sprawie o rozwód, którą zaskarżono rozstrzygnięcie o winie i alimentach na rzecz rozwiedzionego małżonka, pobiera się tylko opłatę stałą (art. 26 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 18 ust. 2 Ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, t.j. Dz. U. 2018r., poz. 300 ze zm.)" - uchwała SN z 19 czerwca 2007 r., III CZP 48/07. "Nie ma obowiązku uiszczenia opłaty od apelacji małżonek, który zaskarża wyrok orzekający rozwód jedynie w części rozstrzygającej o kosztach utrzymania i wychowania małoletniego dziecka, domagając się podwyższenia zasądzonej kwoty (art. 96 ust. 1 pkt 2 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, t.j. Dz. U.2018r., poz. 300 ze zm.)" - uchwała SN z 17 maja 2000 r., III CZP 43/07.
