Reprezentant dziecka – to nowa instytucja wprowadzona po wejściu w życie ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (tj. od 29.08.2023 r.). Zastąpiła wcześniej obowiązujące instytucje najpierw kuratora, a potem kuratora reprezentującego dziecko.
Zaczątkiem powstania instytucji reprezentanta dziecka była Uchwała Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów z dnia 30 września 2010 r. w sprawie o sygn. akt I KZP 10/10. Sąd Najwyższy, rozpoznając przedstawione mu zagadnienie prawne, orzekł, że rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w tym także w postępowaniu z oskarżenia prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców. Na podstawie art. 51 § 2 k.p.k. w zw. z art. 98 § 2 pkt 2 i § 3 k.r.o. prawa te powinien wykonywać kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Rola instytucji kuratora została wzmocniona na podstawie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 stycznia 2014 r., SK 5/12, którego teza brzmi, że art. 51 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) w związku z art. 98 § 2 pkt 2 w związku z art. 98 § 3 w związku z art. 99 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788, ze zm.) w zakresie, w jakim wyłączają możliwość wykonywania przez rodzica małoletniego - działającego w charakterze przedstawiciela ustawowego - praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko drugiemu z jego rodziców i wprowadzają obowiązek ustanowienia w tym celu kuratora, są zgodne z art. 47 w związku z art. 51 ust. 1, z art. 48 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i z art. 72 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie są niezgodne z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 i z art. 72 ust. 3 Konstytucji.
Zgodnie z art. 98 (Reprezentacja dziecka przez rodziców) k.r.o.
§ 1. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka.
§ 2. Jednakże żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:
1) przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską;
2) przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.
§ 3. Przepisy paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym.
Art. 99. [Reprezentant dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską] k.r.o.
§ 1. Dla dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, którego żadne z rodziców nie może reprezentować, sąd opiekuńczy ustanawia reprezentanta dziecka.
§ 2. Reprezentant dziecka jest umocowany do dokonywania wszelkich czynności łączących się ze sprawą, również w zakresie zaskarżenia i wykonania orzeczenia. Do czynności reprezentanta dziecka przepisy art. 95 § 3 i 4 oraz art. 154 stosuje się odpowiednio.
§ 3. Do reprezentanta dziecka przepisy art. 148, art. 151, art. 152, art. 156, art. 159, art. 164, art. 165 § 2, art. 168-170 i art. 180 § 2 stosuje się odpowiednio.
Art. 99 (1) [Wymagania wobec reprezentanta dziecka] k.r.o.
§ 1. Reprezentantem dziecka może być ustanowiony adwokat lub radca prawny, który wykazuje szczególną znajomość spraw dotyczących dziecka, tego samego rodzaju lub rodzajowo odpowiadających sprawie, w której wymagana jest reprezentacja dziecka, lub ukończył szkolenie dotyczące zasad reprezentacji dziecka, praw lub potrzeb dziecka.
§ 2. W przypadku gdy stopień skomplikowania sprawy tego nie wymaga, w szczególności gdy sąd opiekuńczy określi szczegółowo treść czynności, reprezentantem dziecka może zostać ustanowiona również inna osoba posiadająca wyższe wykształcenie prawnicze i wykazująca znajomość potrzeb dziecka. Jeżeli szczególne okoliczności za tym przemawiają, reprezentantem dziecka może zostać ustanowiona także osoba nieposiadająca wyższego wykształcenia prawniczego.
§ 3. Przepisu § 2 nie stosuje się do reprezentanta dziecka w postępowaniu karnym.
Sposób wyznaczania reprezentanta dziecka reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 lipca 2024 r. w sprawie sposobu zapewnienia reprezentacji dziecka przez reprezentanta dziecka (rozp. wyk. do art. 583 (1) & 3 k.p.c).
Reprezentant udziela informacji niezbędnych do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej dotyczących przebiegu tego postępowania i podjętych w jego toku czynnościach: temu z rodziców dziecka, które nie uczestniczy w postępowaniu (na jego wniosek, na piśmie lub przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie dobro dziecka). Analogicznie reprezentant dziecka uzyskuje od rodzica, który nie uczestniczy w postepowaniu, informacje o dziecku, jego stanie zdrowia, sytuacji rodzinnej i środowisku, w zakresie niezbędnym do prawidłowej reprezentacji dziecka.
Reprezentant dziecka może zwrócić się o informacje dotyczące dziecka, jego stanu zdrowia, sytuacji rodzinnej i środowiska do różnych organów, instytucji itp., które świadczą dziecku pomoc lub posiadają informacje o dziecku w zakresie niezbędnym do prawidłowej reprezentacji dziecka. Z kolei instytucje te są obowiązane do udzielenia tych informacji na wniosek reprezentanta dziecka. Reprezentant dziecka może także nawiązać kontakt z dzieckiem, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwalają.
Głównym celem działania reprezentanta małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym jest zagwarantowanie realizacji i poszanowania praw dziecka oraz ochrona jego interesów procesowych. Reprezentant podejmuje działania ze szczególną starannością i bez nieuzasadnionej zwłoki. Reprezentant bierze czynny udział w czynnościach procesowych, posiedzeniach sądu i rozprawach na wszystkich etapach postępowania karnego. Reprezentant dziecka bierze udział w przesłuchaniu dziecka, gdzie ma zadbać by przesłuchanie odbyło się zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa (art. 185a–185f k.p.k.) oraz w warunkach zapewniających poszanowanie praw dziecka. Małoletni pokrzywdzeni są przesłuchiwani w tzw. trybie „ochronnym” jeśli:
- są pokrzywdzeni przestępstwem z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwem przeciwko wolności, rodzinie i opiece lub przeciwko wolności seksualnej
- nie ukończyli 15 lat (art. 185a §1 k.p.k.)
- ukończyli 15 lat, wówczas gdy zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na ich stan psychiczny (art. 185a §4 k.p.k.).
Reprezentant wnosi na podstawie art. 9 § 2 k.p.k. o zastosowanie wobec podejrzanego/oskarżonego odpowiednich środków zapobiegawczych, jak np : tymczasowego aresztowania, dozoru Policji czy zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu.
Reprezentant zgłasza, o ile jest to zasadne, wnioski w zakresie kary, środków karnych, np. :
- zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej;
- zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi;
- zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu.
Reprezentant wnosi, o ile jest to zgodne z dobrem dziecka, środki zaskarżenia od decyzji procesowych, czynności niebędących postanowieniami lub zarządzeniami podejmowanymi w postępowaniu przygotowawczym oraz skargę na bezczynność organu procesowego, niekorzystnych dla interesu dziecka.
Na postawie art. 99 (2a) k.r.o. nadzór sądu nad działalnością reprezentanta czuwa sąd opiekuńczy, zaznajamiając się na bieżąco z jego działalnością. Reprezentant dziecka składa sądowi opiekuńczemu w wyznaczonych terminach, nie rzadziej niż co cztery miesiące, informacje dotyczące jego działalności, w szczególności o dokonywanych wszelkich czynnościach łączących się ze sprawą oraz obowiązkach określonych w art. 99 (2) k.r.o.
