Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest prawnokarną reakcją na czyn przestępny sprawcy, która wiąże się z przypisaniem mu faktu popełnienia przestępstwa i winy, ale bez konsekwencji w postaci skazania i wymierzenia kary, a wręcz przeciwnie – z zakończeniem prowadzonego postępowania karnego w formie jego warunkowego umorzenia na próbę, połączonego z reguły z odpowiednio dobranymi obowiązkami.
- Przesłanki stosowania warunkowego umorzenia postępowania.
- Uprzednia niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne,
- Zagrożenie czynu karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności,
- Stopień winy i stopień społecznej szkodliwości czynu nie mogą być znaczne,
- Brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu,
- Pozytywna prognoza kryminologiczna - wyrażająca się w opartym na ocenie właściwości i warunków osobistych sprawcy oraz jego dotychczasowym sposobie życia przypuszczeniu, że sprawca pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.
Postępowanie karne można warunkowo umorzyć wobec sprawcy, który nie był wcześniej karany za przestępstwo umyślne. Przestępstwo popełnione jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi. Natomiast przestępstwo jest popełnione nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, niemniej popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Warunkowe umorzenie postępowania może być zastosowane wobec sprawcy, który dopuścił się popełnienia przestępstwa, jednakże takiego, za które grozi kara grzywny, ograniczenia wolności oraz kara pozbawiania wolności nieprzekraczająca 5 lat. Nie ma tu znaczenia dolna granica zagrożenia karą. Okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości w sytuacji, gdy na podstawie całokształtu zgromadzonego materiału dowodowego sąd ma pewność, że sprawca popełnił zarzucany czyn.
O stopniu społecznej szkodliwości czynu decydują okoliczności określone w art. 115 § 2 kodeksu karnego. Są to okoliczności zarówno natury przedmiotowej (rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, waga naruszonych przez sprawcę obowiązków, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia), jak i podmiotowej (postać zamiaru albo brak zamiaru dokonania czynu zabronionego, motywacja sprawcy). Nie wpływają natomiast na stopień społecznej szkodliwości czynu właściwości i warunki osobiste sprawcy, ani też opinia o nim i dotychczasowy tryb życia. Te okoliczności decydować będą przy ustalaniu prognozy kryminologicznej. Przez właściwości osobiste sprawcy należy rozumieć cechy jego charakteru, które czynią prawdopodobnym w dużym stopniu twierdzenie, że będzie on przestrzegał porządku prawnego. Dotychczasowy sposób życia nie tylko odnosi się do przeszłości sprawcy, lecz także obejmuje okres po popełnieniu czynu, co pozwala na ocenę postawy sprawcy. Postawa sprawcy oznacza względnie stałą skłonność do postępowania w określony sposób wobec pewnych wartości czy dóbr. Chodzi tu o taką postawę sprawcy wobec dóbr prawem chronionych i porządku prawnego, która jest pozytywna, czyli pożądana z punktu widzenia ustawodawcy karnego. Należy zatem ustalić, czy popełnienie przez sprawcę czynu miało charakter epizodyczny, czy też jest wynikiem jego postawy.
Jeśli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek
o takie umorzenie.
We wniosku prokurator może zaproponować określony okres próby, obowiązki probacyjne, jakie należałoby nałożyć na oskarżonego oraz sugestie co do stosowania dozoru. Wniosek prokuratora prezes sądu kieruje na posiedzenie sądu w celu rozważenia kwestii warunkowego umorzenia postępowania. Może to uczynić również
z własnej inicjatywy, bez stosownego wniosku prokuratora, gdy złożony został akt oskarżenia. W posiedzeniu mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony
i pokrzywdzony przestępstwem. Ich udział jest obowiązkowy, gdy tak zarządzi prezes sądu lub sąd. W przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania sąd orzeka na posiedzeniu wyrokiem. Jeżeli oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu,
jak również wtedy gdy sąd uzna warunkowe umorzenie za nieuzasadnione – kieruje sprawę na rozprawę. Nie ma przeszkód, aby sąd po przeprowadzeniu rozprawy wydał wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne, jeżeli zajdą ku temu podstawy i sąd uzna zastosowanie tego środka za uzasadnione i celowe.
Wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne nie ma charakteru skazującego i nie pociąga za sobą prawnych skutków skazania. Wyrok ten jest odnotowywany w Krajowym Rejestrze Karnym w celu monitorowania okresu próby
i wywiązywania się z nałożonych obowiązków, zakazów i środków kompensacyjnych.
Z tej racji jednak, że nie jest wyrokiem skazującym ale warunkowo umarzającym postępowanie karne, sprawca ma status osoby niekaranej.
Warunkowe umorzenie ma charakter fakultatywny, co oznacza, że nawet mimo ziszczenia się wszystkich przesłanek jego stosowania sąd nie musi go zastosować.
- Okres próby, dozór, obowiązki
Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się wyroku. Okres próby ma na celu wychowawcze oddziaływanie na sprawcę oraz weryfikację prognozy kryminologicznej tym samym stanowi okres kontrolowanej wolności, w którym sprawca ma do wykonania nałożone na niego obowiązki. Zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody w całości lub w części ma charakter w zasadzie obligatoryjny, w miarę możliwości sąd powinien także nałożyć obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jeśli powyższych obowiązków sąd nie orzeknie, to musi przynajmniej orzec nawiązkę. Sąd może nałożyć na sprawcę obowiązki w postaci informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby, przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywania ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, poddania się terapii uzależnień, poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji, uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych, powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Ponadto może orzec świadczenie pieniężne oraz zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres 2 lat. Umarzając postępowanie karne, sąd może w okresie próby również oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji, pomoc skazanym.
- Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego
Obligatoryjne podjęcie postępowania następuje w przypadku kumulatywnie spełnionych przesłanek, tj. gdy sprawca popełni w okresie próby przestępstwo umyślne (tzn. czas popełnienia tego przestępstwa musi mieścić się w okresie próby) i za to przestępstwo sprawca zostanie prawomocnie skazany (uprawomocnienie skazania nie musi nastąpić w okresie próby, jednak przed upływem 6 miesięcy od jego zakończenia. Sprawca popełnia przestępstwo umyślnie, gdy ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
Fakultatywne podjęcie umorzonego postępowania może nastąpić, jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku bądź nie wykonuje zawartej ugody. „Rażące naruszanie porządku prawnego” może przejawiać się bądź w dopuszczeniu się przestępstwa (wtedy jest ono oczywiste), bądź też w inny sposób, jeśli stwierdzone zostanie uporczywe naruszenie przez sprawcę norm prawa (np. cywilnego, rodzinnego, pracy lub prawa
o wykroczeniach).
Odrębną przesłanką fakultatywnego podjęcia postępowania jest zachowanie sprawcy po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu, lecz przed jego uprawomocnieniem się. Ustawodawca ogranicza okoliczności skutkujące podjęciem postępowania jedynie do rażącego naruszenia porządku prawnego, wskazując przykład takiego zachowania – popełnienie przez sprawcę przestępstwa. Może to być zarówno przestępstwo umyślne, jak i nieumyślne, niezależnie od tego, czy sprawca został za nie prawomocnie skazany. Dla oceny, czy naruszenie jest rażące, ma znaczenie związek naruszenia porządku prawnego z przestępstwem, które było przedmiotem postępowania warunkowo umorzonego.
Jeśli w okresie próby i w ciągu dalszych 6 miesięcy od jego zakończenia nie podjęto postępowania, umorzenie staje się bezwarunkowe (ostateczne), a sprawca nie może już zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Natomiast w razie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego sprawa toczy się od nowa na zasadach ogólnych, przed sądem właściwym do jej rozpoznania.
