Dziedziczenie po zmarłym następuje na podstawie ustawy czyli kodeksu cywilnego lub też testamentu – jeśli spadkodawca testament napisał.
Testament ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, za pomocą testamentu spadkodawca może rozporządzić swoim majątkiem wedle swojego uznania przekazując schedę konkretnej osobie lub osobom.
W testamencie można także kogoś wydziedziczyć co ma na celu pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców zachowku.
Jednak do wydziedziczenia nie wystarcza jedynie sama chęć czy wola przyszłego spadkodawcy.
Aby wydziedziczenie było skuteczne, muszą mieć miejsce konkretne okoliczności wskazane w treści przepisu art. 1008 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym: Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jednocześnie przepisy nie precyzują konkretnie jakie sytuacje stanowią postawę do wydziedziczenia, zatem każdy stan faktyczny powinien być oceniany indywidualnie.
Należy mieć na uwadze, iż uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych, stanowiące podstawę wydziedziczenia (art. 1008 pkt 2 i 3 k.c.) to zawinione zachowanie potencjalnego spadkobiercy charakteryzujące się długotrwałością i powtarzalnością, pozostające w wyraźnej sprzeczności z urzeczywistnianą wolą i oczekiwaniami spadkodawcy. Jeżeli jednak spadkodawca wyrażał swoim zachowaniem wolę zerwanie kontaktów z rodziną i brak chęci ich nawiązania, nie może później dokonać wydziedziczenia z powodu braku więzów rodzinnych.
Zgodnie z art.1009 kodeksu cywilnego Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Nie wystarczy zatem samo wskazanie w testamencie, że wydziedziczam np. swojego syna lub córkę. To spadkodawca w treści testamentu winien opisać przykłady zachowania czy też czynności uprawnionego do zachowku bądź ich brak, które w jego ocenie pozbawiły go udziału w spadku. Testament niezawierający żadnych zarzutów pod adresem uprawnionego do zachowku czy też opisów jego nagannych postępowań, mimo że posiada formę testamentu notarialnego, nie może stanowić skutecznej podstawy do wydziedziczenia. Samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające.
Wydziedziczenie nie wywoła skutków prawnych także wtedy, gdy jego przyczyna ujawniona w treści testamentu w rzeczywistości nie istniała – nawet jeżeli istniały inne przyczyny uzasadniające wydziedziczenie, do których jednak spadkodawca się w testamencie nie odwołał. Tak więc warunkiem skutecznego wydziedziczenia jest także to, aby przyczyna wydziedziczenia, jaką wskazano w testamencie, rzeczywiście miała miejsce. Testament ma charakter dokumentu prywatnego i stanowi jedynie dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła zawarte w nim oświadczenie, a nie że przyczyna wydziedziczenia istnieje ( Kodeks Cywilny Komentarz Załucki 2022 wyd. 3 ).
Czy wydziedziczenie np. syna oznacza, że jednocześnie wszystkie pozostałe dzieci także zostaną wydziedziczone?
Odpowiedź na tak zadane pytanie jest taka, że nie będą wydziedziczone, a to oznacza, iż będą mogły pozwać o zachowek – np. osobę wskazaną w testamencie jako spadkobiercę.
Ponadto małoletnie dziecko jest w znacznie bardziej korzystnej sytuacji jeśli chodzi o wysokość zachowku, wynika to wprost z treści przepisu art. 991 kodeksu cywilnego – małoletniemu przysługują dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
W konsekwencji powiedzieć trzeba, iż nie zawsze zasadne jest dokonanie wydziedziczenia, w każdej konkretnej sytuacji faktycznej należy zastanowić się jakie skutki takie wydziedziczenie może wywołać i czy nie sprzeciwiają się one woli ewentualnemu przyszłemu spadkodawcy.
