Powołanie spadkobiercy do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości bądź części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy w testamencie do całości bądź części spadku albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych (czyli nie jest osobą małoletnią bądź częściowo/całkowicie ubezwłasnowolnioną), ma prawo rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci przez testament, w którym powoła do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.
Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Dziedziczenie na podstawie testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym . Zgodnie z treścią przepisu art. 941 k.c. rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament.
Wyróżnić możemy następujące formy testamentów:
a. zwykłe
- holograficzny ( własnoręczny )
art. 949 k.c. : spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Testament napisany przy pomocy komputera (na maszynie do pisania) nie będzie ważny. A wtedy dziedziczenie nastąpi według zasad wskazanych w ustawie. Testament musi być w całości napisany własnoręcznie. Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów . Watro jednak wskazać datę, zwłaszcza gdy jest kilka testamentów. Wymaganie własnoręczności nie narzuca wykorzystania określonych materiałów do sporządzenia takiego aktu. Praktycznie najczęściej będzie to dokument sporządzony na kartce papieru piórem lub długopisem. Nie powinno jednak budzić wątpliwości, że za własnoręczny należałoby uznać także np. testament wyryty przez testatora na kamiennej tablicy. Jeśli testator napisze testament własnoręcznie, lecz w sposób nieczytelny, to taki akt ostatniej woli należy uznać za ważny, ale nieskuteczny (nie ma możliwości poznania ostatniej woli zmarłego i w konsekwencji jej realizacji). Testament własnoręczny może zostać sporządzony na dowolnej liczbie kartek. Musi jednak między nimi istnieć ścisła więź zarówno fizyczna (np. wynikająca z ich połączenia lub ponumerowania stron), jak i intelektualna (co do treści dokonywanych rozrządzeń). Testament holograficzny może zostać sporządzony w dowolnym języku – ważne jest tylko, aby jego treść została zapisana własnoręcznie. Niezbędne jest jednak, aby umieszczenie w akcie ostatniej woli imienia i nazwiska przez spadkodawcę zostało dokonane w charakterze podpisu, a nie jedynie np. informacyjnie (jako część treści testamentu). Podpis ma być rezultatem pisania, a zatem nie może zostać poprawnie złożony przy użyciu środków technicznych, np. pieczątki czy faksymile.
Przepisy Kodeksu Cywilnego nie wymagają, aby spadkodawca zawarł w akcie ostatniej woli informację o miejscu jego sporządzenia. W pewnych przypadkach nie jest to jednak kwestia prawnie irrelewantna dla ważności aktu ostatniej woli, gdyż miejsce sporządzenia testamentu ma znaczenie z punktu widzenia prawa międzynarodowego prywatnego.
Polskie prawo nie reguluje procedury sporządzenia testamentu holograficznego – testator ma w tym zakresie pełną swobodę. On decyduje, czy napisze od razu cały testament, czy będzie sporządzał go etapami, oraz np. czy wcześniej przygotuje projekt aktu ostatniej woli.
- notarialny
- allograficzny:
spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego; oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków; protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków; jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu; osoby głuche lub nieme nie mogą w tej formie sporządzić testamentu.
b. szczególne
- testament ustny
- podróżny
- wojskowy
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia.
Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:
1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
2) niewidomy, głuchy lub niemy;
3) kto nie może czytać i pisać;
4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
W testamencie można zamieścić także oprócz powołania spadkobiercy, postanowienie dotyczące wydziedziczenia.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia musi jasno wynikać z treści testamentu i być prawdziwa (art. 1009 KC). Nie musi ona być zatem wyraźnie podana; wystarcza, by dało się ją ustalić na podstawie treści testamentu. Jeśli przyczyna wydziedziczenia nie będzie wynikała z treści testamentu, wydziedziczenie będzie bezskuteczne. Konkretna przyczyna musi dać się obiektywnie ustalić (zindywidualizować) na podstawie samego testamentu. Ważna jest tylko przyczyna wynikająca z testamentu. Jeśli okaże się ona nieprawdziwa, nie ma już żadnego znaczenia, że istnieje inna podstawa wydziedziczenia, która w testamencie nie była wymieniona.
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Trzeba pamiętać, iż zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
W testamencie można także zamieścić zapisy i polecenia.
Art. 968. KC stanowi, iż Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły). Zapisem zwykłym może być np.:
1) wydanie (przeniesienie własności) określonej rzeczy wchodzącej do spadku;
2) zapłata oznaczonej sumy pieniężnej;
3) przelew wierzytelności;
4) umorzenie długu;
5) wykonanie określonego dzieła przez obciążonego zapisem na rzecz zapisobiercy;
6) przyszłe i powtarzające się świadczenie pieniężne
7) zobowiązanie do ustanowienia odrębnej własności lokalu
8) przeniesienie posiadania.
W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
1) rzecz oznaczona co do tożsamości;
2) zbywalne prawo majątkowe;
3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Ponadto spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę lub wykonawców testamentu.