Rolą zachowku jest ochrona interesów niektórych spadkobierców ustawowych, którzy mogliby zostać pominięci w testamencie. Stanowi kompromis pomiędzy zagwarantowaną spadkodawcy swobodą rozdysponowania majątku na wypadek śmierci, a prawem bliskich do partycypowania (w określonym zakresie) w majątku zmarłego członka ich rodziny.
Ustawodawca wyszedł bowiem z założenia, że osoby najbliższe spadkodawcy powinny partycypować w schedzie spadkowej. Stąd też zachowek, co do zasady występuje w przypadku dziedziczenia testamentowego, jednakże istnieją również sytuacje, w których wystąpi możliwość dochodzenia zachowku w dziedziczeniu ustawowym ( w przypadku dokonania darowizny).
Zachowek przysługuje najbliższej rodzinie:
- zstępnym (np. dzieciom, wnukom),
- małżonkowi,
- rodzicom spadkodawcy,
którzy byliby powołani do spadku, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu.
Zachowek to ułamkowa część udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu, gdyby był powołany do dziedziczenia. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
W pozostałych przypadkach, tj. sytuacji, gdy uprawniony do zachowku nie jest niezdolny do pracy lub małoletni - zachowek wynosi połowę wartości udziału, który przypadał by uprawnionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym.
Wobec tego do ustalenia ostatecznej wysokości zachowku przysługującego uprawnionemu konieczne jest w pierwszej kolejności ustalenie jaki byłby jej udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym.
Roszczenie o zapłatę zachowku należy kierować do spadkobiercy. Jeżeli jednak uprawniony nie otrzyma od tej osoby należnego mu zachowku w pełnej wysokości może dochodzić sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny (doliczony do spadku), ale tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
Gdy uprawniony nie może otrzymać zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny – może domagać się zapłaty od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Roszczenie o zachowek przedawnia się po okresie pięciu lat od dnia ogłoszenia testamentu. Jeżeli zatem okres ten już minął, spadkobierca testamentowy nie musi spełniać roszczeń osób uprawnionych do zachowku, bowiem te wygasły.
Jak skutecznie zablokować roszczenie o zachowek? Sposobów jest kilka.
W pierwszej kolejności poprzez umowy dożywocia. Zgodnie z treścią art. 908 § 1 KC, jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną wobec tego wartości nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę, nie dolicza się do substratu zachowku.
Drugim sposobem jest wydziedziczenie w testamencie. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawnieni:
- wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Trzecim sposobem umożliwiającym skuteczne zablokowanie roszczenia o zachowek w przyszłości jest zrzeczenie się przez spadkobiercę dziedziczenia jeszcze za życia spadkodawcy. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
