Zachowek to uprawnienie do żądania zapłaty sumy pieniężnej – zastrzeżone przez przepisy prawa dla członków najbliższej rodziny zmarłego. Instytucja ta uregulowana jest w Kodeksie cywilnym (art. 991 i nast. KC). Instytucja zachowku zabezpiecza interesy tych osób, które zostały wykluczone z dziedziczenia – albo poprzez pozostawienie przez zmarłego testamentu, albo poprzez fakt przekazania przez spadkodawcę jeszcze za życia swojego majątku np. w formie umowy darowizny.
Uprawniony może żądać tytułem zachowku zapłaty kwoty odpowiadającej części tego co uzyskałby wskutek dziedziczenia ustawowego lub gdyby zmarły nie pominął go przy przekazywaniu majątku za życia np. poprzez uczynione darowizny. Z założenia ma służyć ochronie najbliższej rodziny spadkodawcy, choć bywa że nie zawsze ze względów moralnych ochrona taka powinna przysługiwać.
Komu przysługuje zachowek?
Zachowek dla małżonka i dla dziecka.
Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego małżonkowi przysługuje po śmierci drugiego małżonka prawo do uzyskania określonej korzyści majątkowej – zachowku po zmarłym małżonku. Uprawnienie to przysługuje również po śmierci rodzica – zachowek po zmarłym rodzicu, osobno co do matki i ojca. Dotyczy to w pierwszej kolejności sytuacji, gdy zmarły pozostawił testament, w którym pominął małżonka lub dziecko przy dziedziczeniu, a jednocześnie nie przekazał im majątku za życia – choćby poprzez uczynione na ich rzecz darowizny. Wówczas uprawnione do zachowku małżonek lub dziecko ma prawo żądać określonej kwoty pieniężnej od spadkobierców – osób, którym zmarły przekazał spadek lub od osób obdarowanych za życia. Dziecku lub małżonkowi może też w pewnych okolicznościach przysługiwać prawo do uzupełnienia zachowku. Prawo to powstaje, jeżeli małżonek lub dziecko nie otrzymało równowartości kwoty należnego im zachowku – choćby byli spadkobiercami. Czasami bowiem mamy do czynienia z sytuacją rozdysponowania przez małżonka, matkę lub ojca za życia całym lub większością majątku, co w efekcie sprawia, że wartość odziedziczonego spadku jest niewielka w porównaniu z majątkiem przekazanym wcześniej innym osobom w formie zawartych za życia darowizn. Zachowek przysługuje małżonkowi lub dzieciom zmarłego pod warunkiem, że nie zostały one skutecznie wydziedziczone w testamencie.
Zachowek dla wnuków po dziadkach
Przepisy prawa spadkowego zastrzegają prawo do uzyskania zachowku na rzecz zstępnych – do grupy tej należą również wnukowie (a nawet prawnukowie). Prawo do zachowku po babci albo po dziadku przysługuje jednak wnukom jedynie w pewnych sytuacjach. W pierwszej kolejności zachowek przypada dzieciom po rodzicach. Zachowek przysługuje wnukom po babci lub dziadku wówczas gdy na przykład ich rodzice nie dożyli otwarcia spadku. Ponadto wnuki mogą się skutecznie domagać zachowku, w miejsce swoich rodziców, którzy zostali skutecznie wydziedziczeni.
Ile wynosi zachowek?
Zgodnie z przepisami prawa spadkowego najczęściej zachowek to 1/2 tego co przypadłoby uprawnionemu ze spadku. Obliczenie wysokości zachowku wymaga analizy różnych faktów dotyczących danej sprawy spadkowej w tym w szczególności ustalenia składników spadku, zapisów i poleceń oraz ich wartości, wysokości ewentualnych długów spadkowych a także formy rozporządzeń dokonanych przez zmarłego jeszcze za życia, w szczególności w formie darowizn (ich przedmiotu, wartości, daty oraz stopnia pokrewieństwa obdarowanego).
Natomiast, jeżeli osobami uprawnionymi są osoby małoletnie, oraz osoby, które są trwale niezdolne do pracy wówczas przysługuje aż 2/3 tego co mogłoby im przypaść ze spadku, gdyby nie zostali pominięci na skutek testamentu lub darowizn uczynionych przez zmarłego za życia.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
W celu obliczenia wysokości zachowku przysługującego osobie uprawnionej konieczna jest analiza różnych okoliczności sprawy. Na wysokość wpływa wiele czynników, w pierwszej kolejności to czy osoba uprawniona jest małoletnia (tj. nie ma ukończonych 18 lat) bądź też jest trwale niezdolna do pracy. Istotne jest również czy osoba uprawniona otrzymała uprzednio pomoc finansową od zmarłego, kiedy i w jakiej formie. Ustalenia wymaga również to, czy dana osoba nie została skutecznie wydziedziczona przez zmarłego.
Prawo do zachowku od darowizny
Zasadniczo przy ustalaniu prawa danej osoby do zachowku dolicza się do spadku darowizny, które zostały uczynione przez spadkodawcę. Dokonanie przez zmarłego spadkodawcę, jeszcze za życia darowizn nie pozostaje obojętne dla ustalenia czy w danej sprawie przysługuje uprawnienie do żądania zachowku bądź uzupełnienia zachowku. Jeśli zdarzyłoby się, że w chwili śmierci tak zwana scheda spadkowa jest zerowa lub znikoma, to po doliczeniu do niej kwot darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia może się znacząco zwiększyć.
Od zasady doliczania darowizn do schedy spadkowej istnieją pewne wyjątki, jakie zostały ujęte w art. 994 Kodeksu cywilnego. Wskazano w nim, że do spadku nie dolicza się darowizn takich jak:
- drobne darowizny zwyczajowe w danych stosunkach przyjętych,
- darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (czyli daty śmierci spadkodawcy), na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
W tym drugim przypadku chodzi o darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub osobami uprawnionymi do zachowku, jeśli dokonano ich później niż w ciągu 10 lat, licząc wstecz od chwili śmierci spadkodawcy.
Istotne jest zatem przede wszystkim to kiedy darowizna została dokonana, na czyją rzecz, jaką miała wartość, w tym czy była to drobna, zwyczajowo przyjęta darowizna. W niektórych sytuacjach, jak w przypadku członków najbliższej rodziny darowizny podlegają zaliczeniu na schedę spadkową i tym samym są podstawą do uzyskania zachowku bez względu na to, jak dawno zostały dokonane.
Z żądaniem zachowku można wystąpić jedynie przez określony przepisami prawa spadkowego czas. Roszczenie o zachowek może ulec przedawnieniu na mocy art. 1007 Kodeksu cywilnego. Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Nie zawsze jednak dochodzi do ogłoszenia testamentu. Są też sytuacje gdy w ogóle zmarły spadkodawca nie sporządził testamentu. Jeśli nie było dokumentu ogłoszenia testamentu, przedawnienie roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od dnia otwarcia spadku.
Warto upewnić się czy w danej sprawie nadal można wystąpić z roszczeniem o zapłatę zachowku czy też uległo ono już przedawnieniu. W przypadku skierowania na drogę postępowania sądowego sprawy o zapłatę zachowku, który się przedawnił istnieje duże ryzyko oddalenia powództwa. Będzie wiązało się to z koniecznością poniesienia kosztów sądowych.
Czym jest wydziedziczenie? Wydziedziczenie polega na pozbawieniu przez spadkodawcę uprawnionego prawa do zachowku. To sytuacja gdy zmarły wyraźnie w testamencie zaznaczył, że wydziedzicza osobę uprawnioną, ponieważ nie chce żeby taka osoba uzyskała po nim zachowek. Takie oświadczenie spadkodawcy, zawarte w testamencie nie zawsze jest skuteczne. Bardzo często okoliczności danej sprawy pozwalają na kwestionowanie skuteczności wydziedziczenia i wygranie sprawy sądowej o zachowek. Wynika to w szczególności z redakcji art. 1008 Kodeksu cywilnego, który zezwala na skuteczne wydziedziczenie najbliższego krewnego jedynie w wypadkach wprost w tym przepisie wskazanych.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu zawierającego oświadczenie spadkodawcy w przedmiocie wydziedziczenia. Jeżeli przyczyną wydziedziczenia jest zdarzenie jednorazowe, musi ono nastąpić przed sporządzeniem testamentu. W przypadku, gdy podstawa pozbawienia prawa do zachowku jest stanem trwałym, musi on istnieć w chwili wydziedziczenia.