Na mocy ustawy z dnia 9 marca 2023 r. do polskiego porządku prawa pracy została wprowadzona instytucja urlopu opiekuńczego. Nowe przepisy obowiązują od 26 kwietnia 2023 r. W ten sposób implementowano dyrektywę UE 2019/1158, która ustanawia minimalne wymagania mające na celu osiągnięcie równości kobiet i mężczyzn pod względem szans na rynku pracy i traktowania w miejscu pracy przez ułatwienie pracownikom będącym rodzicami lub opiekunami godzenia życia zawodowego z rodzinnym.
Ogólnie rzecz ujmując, urlop opiekuńczy to szczególny rodzaj urlopu, udzielanego pracownikowi w celu umożliwienia mu sprawowania opieki nad osobą bliską. Nie sposób nie zauważyć, że w prawie pracy od dawna obowiązuje różnego rodzaju regulacje, których celem jest ułatwienie pracownikom godzenie życia rodzinnego i zawodowego w przypadku potrzeby sprawowania opieki nad członkiem rodziny. Przykładowo można wskazać przede wszystkim na instytucję zasiłku opiekuńczego – pracownik ma prawo do usprawiedliwionej nieobecności w pracy z powodu choroby dziecka do lat 14 i zasiłku opiekuńczego z ZUS. Innym rozwiązaniem jest także prawo pracownika wychowującego przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat do zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni w ciągu roku kalendarzowego, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie regulacji prawnej dotyczącej urlopu opiekuńczego, który stanowi uzupełnienie dotychczasowego systemu unormowań prawnych wpisujących się w ideę dostosowania warunków zatrudnienia do indywidualnych potrzeb pracownika i pracodawcy.
Przesłanki udzielenia urlopu opiekuńczego
Pracownikowi przysługuje urlop opiekuńczy w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny (syn, córka, matka, ojciec lub małżonek) lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych.
Przepisy prawa pracy nie definiują pojęcia „poważne względy medyczne”. W drodze interpretacji można stwierdzić, że urlop opiekuńczy dotyczy takich sytuacji, gdy członek rodziny lub osoba wspólnie zamieszkująca z pracownikiem wymaga opieki lub wsparcia w związku z jej sytuacją zdrowotną np. chorobą, wypadkiem, zabiegiem medycznym. Nie chodzi tu jednak o jakiś drobne dolegliwości zdrowotne, ponieważ w przepisie mowa jest o poważnych względach medycznych.
Pracodawca nie ma jednak prawa żądać dokumentów, które potwierdzą, że opieka i wsparcie spowodowane jest poważnymi względami medycznymi. Ocena, czy członek rodziny lub osoba wspólnie zamieszkująca wymaga opieki lub wsparcia z powodu ważnych względów medycznych, należy do pracownika.
Warunki urlopu opiekuńczego
Urlop opiekuńczy przysługuje w wymiarze 5 dni w ciągu roku kalendarzowego. Niewykorzystany urlop opiekuńczy w danym roku kalendarzowym nie przechodzi na następny rok. Można go wykorzystać jednokrotnie w całości lub w częściach.
Urlop opiekuńczy ma charakter urlopu bezpłatnego - za okres przebywania na urlopie pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie za pracę. Urlopu opiekuńczego pracodawca udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Zaletą urlopu opiekuńczego jest to, że jego okres wlicza się do stażu pracy, który ma wpływ na uprawnienia pracownicze, takie jak wymiar urlopu wypoczynkowego, odprawy czy inne świadczenia.
Pracodawca nie może odwołać pracownika przebywającego na urlopie opiekuńczym. Pracownik korzysta także z ochrony przed wypowiedzeniem umowy o pracę:-pracodawca nie może od dnia złożenia wniosku aż do zakończenia urlopu prowadzić przygotowań do wypowiedzenia lub rozwiązania bez wypowiedzenia stosunku pracy z tym pracownikiem, jak również wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z tym pracownikiem, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jego winy i reprezentująca tego pracownika zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy.
W celu skorzystania z urlopu opiekuńczego pracownik powinien złożyć wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej w terminie nie krótszym niż 1 dzień przed rozpoczęciem korzystania z tego urlopu. We wniosku wskazuje się imię i nazwisko osoby, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych, przyczynę konieczności zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia przez pracownika oraz w przypadku członka rodziny - stopień pokrewieństwa z pracownikiem lub w przypadku osoby niebędącej członkiem rodziny - adres zamieszkania tej osoby.
W razie złożenia wniosku pracodawca obowiązany jest do udzielenia urlopu opiekuńczego. Jest to istotna różnica w stosunku do urlopu bezpłatnego, którego pracodawca może udzielić, a nie musi. Wydaje się, że praktyczne znaczenie urlopu opiekuńczego przejawia się właśnie w tym, że gdy pracownik z przyczyn natury osobistej i rodzinnej potrzebuje „wolnego w pracy” w celu sprawowania opieki nad członkiem rodziny lub osobą wspólnie zamieszkującą wymagającej opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych, to nie musi prosić pracodawcy o udzielenie zwolnienia od pracy w celu załatwienia spraw osobistych czy też o udzielenie urlopu wypoczynkowego, który ma inne funkcje. Z pewnością z punktu widzenia pracownika zaletą urlopu opiekuńczego jest właśnie to, że decyzja o udzieleniu urlopu opiekuńczego przez pracodawcę nie ma charakteru uznaniowego.
Podsumowując, urlop opiekuńczy stanowi nowe rozwiązanie prawne, mające na celu ułatwienie pracownikowi godzenie życia rodzinnego i zawodowego. Celem urlopu opiekuńczego jest umożliwienie pracownikowi zapewnienie osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny (syn, córka, matka, ojciec lub małżonek) lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. Urlop ma charakter bezpłatny i przysługuje w wymiarze 5 dni w roku kalendarzowym.
