Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej jest często wykorzystywanym sposobem oddłużania osób, które popadły w nadmierne zadłużenie. Postępowanie to uregulowane jest w ustawie z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe.
Pierwszym etapem postępowania jest postępowanie o ogłoszenie upadłości dłużnika. Inicjuje je złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej. Wniosek składa się co do zasady przez system teleinformatyczny Krajowego Rejestru Zadłużonych. Sąd rozpoznaje sprawę na posiedzeniu niejawnym, zatem orzeka wyłącznie na podstawie dokumentów i oświadczeń uczestników postępowania, co koresponduje z rozbudowanymi wymogami formalnymi wniosku składanego przez dłużnika oraz daleko idącymi konsekwencjami związanymi z odpowiedzialnością zarówno cywilną jak i karną w przypadku wprowadzenia sądu w błąd poprzez podanie fałszywych okoliczności.
Na tym etapie sąd bada stan niewypłacalności wnioskodawcy. Definicja niewypłacalności wskazuje, że dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Stosownie do przepisów ww. ustawy domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące. Nadto, co warto podkreślić, postępowanie upadłościowe w sprawach dotyczących osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej prowadzi się także wtedy, gdy dłużnik ma tylko jednego wierzyciela.
Uwzględniając wniosek o ogłoszenie upadłości, sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości, w którym:
1) wymienia imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, adres oraz numer PESEL dłużnika (upadłego), a jeżeli upadły nie posiada numeru PESEL - inne dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację;
1a) wymienia NIP, jeżeli upadły miał taki numer w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed dniem złożenia wniosku;
2) określa, że upadły jest osobą nieprowadzącą działalności gospodarczej;
3) wzywa wierzycieli upadłego do zgłoszenia wierzytelności syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, w terminie trzydziestu dni od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości;
4) wzywa osoby, którym przysługują prawa oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na nieruchomości należącej do upadłego, jeżeli nie zostały ujawnione przez wpis w księdze wieczystej, do ich zgłaszania syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe w terminie trzydziestu dni od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości;
5) wyznacza syndyka.
Data wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości jest datą upadłości. Rozpoczyna się kolejny etap postępowania upadłościowego, mianowicie postępowanie po ogłoszeniu upadłości. Wówczas do działania przystępuje syndyk. Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego Upadły jest obowiązany wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek, a także wydać dokumenty dotyczące jego działalności, majątku oraz rozliczeń, w szczególności księgi rachunkowe, inne ewidencje prowadzone dla celów podatkowych i korespondencję. Wykonanie tego obowiązku upadły potwierdza w formie oświadczenia na piśmie, które składa sędziemu-komisarzowi
Postępowania egzekucyjne skierowane do majątku wchodzącego w skład masy upadłości, wszczęte przed dniem ogłoszenia upadłości, ulegają zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości, następne zaś umarzane z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Nadto po ogłoszeniu upadłości postępowania sądowe, administracyjne lub sądowoadministracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez syndyka albo przeciwko niemu.
W postępowaniu po ogłoszeniu upadłości zgłaszane są przez wierzycieli wierzytelności przysługujące im względem upadłego, sprawdzany jest majątek upadłego i przeprowadzana jest likwidacja majątku wchodząca w skład masy upadłości. Na tej podstawie syndyk sporządza projekt planu spłaty wierzycieli. Projekt planu spłaty doręcza upadłemu oraz wierzycielom z zobowiązaniem do złożenia stanowiska w terminie czternastu dni.
Następnie, syndyk składa sądowi projekt planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem albo informację, że zachodzą przesłanki do odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli.
W dalszej kolejności sąd ustala plan spłaty wierzycieli albo umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowo umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli albo wydaje postanowienie o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli wydając postanowienie, po przeprowadzeniu rozprawy, ale jedynie wówczas gdy upadły, syndyk lub wierzyciel złożył wniosek o przeprowadzenie rozprawy.
Sąd wydaje postanowienie o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli:
1) upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań,
2) w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań
Wyjątek tutaj stanowi, okoliczność, że ustalenie planu spłaty wierzycieli lub umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli byłoby uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
Sąd może wydać również postanowienie o umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Umarzając zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli sąd obciąża Skarb Państwa tymczasowo pokrytymi kosztami postępowania.
W sytuacji, gdy niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli wynikająca z osobistej sytuacji upadłego nie ma charakteru trwałego, sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli pod warunkiem, że w terminie pięciu lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli upadły ani żaden z wierzycieli nie złoży wniosku o ustalenie planu spłaty wierzycieli, na skutek którego sąd, uznając, że ustała niezdolność upadłego do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, uchyli postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli i ustali plan spłaty wierzycieli.
Najczęściej jednak mamy do czynienia z sytuacją, gdy ustalany jest plan spłaty wierzycieli.
W postanowieniu o ustaleniu planu spłaty wierzycieli sąd wymienia wierzycieli uczestniczących w planie spłaty, dokonuje pomiędzy nich podziału funduszy masy upadłości pomiędzy wierzycieli uczestniczących w planie spłaty, jeżeli w postępowaniu zgromadzono fundusze masy upadłości oraz ustala, czy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Sąd określa także w jakim zakresie i okresie, nie dłuższym niż trzydzieści sześć miesięcy, upadły jest obowiązany spłacać zobowiązania. W przypadku ustalenia, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące.
Z kolei w przypadku gdy w drodze wykonania planu spłaty wierzycieli dłużnik spłaci co najmniej 70% zobowiązań objętych planem spłaty wierzycieli, plan spłaty wierzycieli skracany jest do roku, natomiast w przypadku gdy w drodze wykonania planu spłaty wierzycieli dłużnik spłaci co najmniej 50% zobowiązań, plan spłaty wierzycieli nie może zostać ustalony na okres dłuższy niż dwa lata.
Z uwagi na powyższe warto przyjrzeć się zagadnieniu umyślności lub rażącego niedbalstwa w doprowadzeniu do swojej upadłości, albowiem, jak wyżej wskazano, mają one istotny wpływ na ustalenie okresu spłaty. W skrajnych wypadkach mogą też przyczynić się do odmowy ustalenia planu spłaty w sytuacji stwierdzenia trwonienia części składowych majątku oraz celowego nieregulowanie wymagalnych zobowiązań,
W prawie cywilnym rozróżnia się: umyślność lub zarzucaną nieumyślność (niedbalstwo). Odrębną kategorię stanowi rażące niedbalstwo. Przy winie umyślnej sprawca:
1) ma świadomość szkodliwego skutku swego zachowania się i przewiduje jego nastąpienie lub
2) co najmniej godzi się na wystąpienie szkodliwych skutków swego zachowania.
Szkodliwym skutkiem zachowania sprawcy jest tu jego niewypłacalność lub zwiększenie jej stanu. Zamiar ewentualny będzie natomiast można przypisać dłużnikowi, który w sytuacji , gdy wystąpienie szkodliwego skutku nie jest pewne, ale dłużnik godzi się z tym, że skutek taki może wystąpić.
Działanie z winy umyślnej, nawet w zamiarze bezpośrednim, nie jest jednoznaczne z celowym doprowadzeniem do niewypłacalności lub celowym zwiększeniem stopnia niewypłacalności. Wina umyślna w zamiarze bezpośrednim zachodzi wówczas, gdy sprawca podejmuje określone zachowanie z rożnych pobudek i jednocześnie przewiduje (jest pewien, wie), że nastąpi szkodliwy skutek jego zachowania, a mimo to dalej chce podjąć i podejmuje zachowanie prowadzące do tego skutku. Tymczasem działanie celowe zakłada, że sprawca podejmuje określone zachowanie w celu osiągnięcia szkodliwego skutku. Chodzi więc o sytuacje, w których celem działania dłużnika jest powstanie niewypłacalności lub istotne zwiększenie jej stopnia.
Przy winie nieumyślnej sprawca:
1) przewiduje możliwość wystąpienia szkodliwego skutku, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uniknąć, albo
2) nie przewiduje możliwości nastąpienia tych skutkow, choć powinien i może je przewidzieć.
W obu formach chodzi o niedbalstwo. Dla oceny winy w postaci niedbalstwa decydujące znaczenie ma miernik staranności, jaki przyjmuje się za wzór prawidłowego postępowania. Zgodnie z art. 355 Kodeksu cywilnego dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). Zarzut niedbalstwa jest więc uzasadniony wtedy, gdy sprawca szkody zachował się w sposób odbiegający od modelu wzorcowego.
W postanowieniu z 8 czerwca 2017 r., VIII Gz 174/17, LEX nr 2307877, Sąd Okręgowy w Szczecinie wskazał, że „dla przypisania niedbalstwa konieczne jest ustalenie, że w konkretnych okolicznościach sprawca mógł zachować się z należytą starannością, a jednak staranności tej nie zachował. Zarzut niedbalstwa będzie uzasadniony wówczas, gdy sprawca zachował się w sposób odbiegający od modelu wzorcowego, ujmowanego abstrakcyjnie. Oceny staranności, jakiej można wymagać od sprawcy, dokonuje się, odnosząc wzorzec postępowania do okoliczności, w jakich sprawca działał, odrzucając właściwości ściśle związane z osobowością sprawcy, np. jego charakter, nawyki, temperament”. Pogląd ten jest niewątpliwie słuszny, z tym jednak zastrzeżeniem, że dla ustalenia dłuższego okresu spłaty wierzycieli wymagane jest ustalenie, iż zachowanie dłużnika wyczerpywało znamiona rażącego niedbalstwa, a nie tylko niedbalstwa;
Zatem umyślne doprowadzenie do swojej niewypłacalności lub istotne jej zwiększenie polega na celowym zaciąganiu przez dłużnika zobowiązań, bez zamiaru ich spłaty. Przyjmuje się, że pojęcie rażącego niedbalstwa, w kontekście definicji niewypłacalności, oznacza przekroczenie podstawowych i elementarnych zasad staranności przy ocenie obecnej własnej sytuacji majątkowej i sytuacji majątkowej, która będzie istniała w czasie trwania zobowiązania. O rażącym niedbalstwie można mówić zatem w sytuacji, gdy oceniane zachowanie odbiega od wzorcowego modelu postępowania w określonej sytuacji, i to odbiega w stopniu drastycznym. Rażące niedbalstwo jest niezachowaniem podstawowych i oczywistych zasad ostrożności, które są jasne i wiadome dla rozsądnego człowieka, ale poziom tej oczywistości zależy też oczywiście od danego stanu faktycznego i osoby sprawcy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2007 r., II CSK 170/07, LEX 465906).
Podsumowując, w społeczeństwie demokratycznym wspólnym interesem ustawodawcy i podmiotów stosujących prawo winno być dążenie do zapewnienia skuteczności prawa. Skuteczność prawa w zakresie upadłości konsumenckiej zakłada realizowanie w procesie stosowania prawa w pierwszej kolejności zasady bezpieczeństwa prawnego w ujęciu globalnym oraz zasady sprawiedliwości obejmującej zasadę solidarności społecznej oraz miłosierdzia. Skuteczność prawa wymaga również zadbania o zasadę bezpieczeństwa prawnego w znaczeniu indywidualnym poprzez odpowiednie wyważenie interesów upadłego i wierzycieli oraz takie określenie warunków oddłużenia, które wzbudzi w wierzycielach przekonanie, że naruszenie ich interesów miało uzasadnione podstawy i zostało niejako okupione poświęceniem dłużnika. Realizowanie wartości winno być uzewnętrzniane w uzasadnieniach rozstrzygnięć sądów [s. 177 i nast. Upadłość konsumencka. Komentarz 2020 pod red. naukową Anny Hrycaj, Patryka Filipiaka]. .
