Problematyka rozdzielności majątkowej między małżonkami uregulowana jest w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym. Co istotne, zasadą jest powstanie, z chwilą zawarcia związku małżeńskiego, wspólności ustawowej. Wspólność ta skutkuje tym, że majątek powstały czy nabyty w trakcie trwania związku małżeńskiego (wspólnoty ustawowej) stanowi współwłasność małżonków.
Rozdzielność majątkowa może nastąpić z mocy prawa:
- w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków,
- w razie orzeczenia separacji oraz
- na żądanie wierzyciela jednego z małżonków (jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.).
Z różnych jednak powodów małżonkowie mogą samodzielnie podjąć decyzję o zakończeniu tej wspólności ustawowej. Mogą tego dokonać w dwojaki sposób:
- w drodze umowy, bądź
- na drodze sądowej
Małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa. Umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.
Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu.
Co ważne, sąd w ramach postępowania prowadzonego w oparciu o analizowany przepis powinien wnikliwe badać, czy proces ten nie ma charakteru fikcyjnego, który wszczęty został dla osiągnięcia celów odmiennych niż te, które
wynikają z omawianej instytucji. W szczególności zwrócono uwagę na powszechne stany faktyczne, w których celowo działający w tym zakresie zgodnie współmałżonkowie wykorzystują konstrukcję sądowego zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej z datą poprzedzającą dzień orzekania, doprowadzając w ten sposób do pokrzywdzenia wierzycieli poprzez utrudnienie lub wręcz uniemożliwienie ściągnięcia wierzytelności.
Powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej może wytoczyć każdy z małżonków a także prokurator na rzecz konkretnie wskazanego małżonka. Powództwo wytoczyć może również kurator nieobecnego małżonka, jeżeli wymaga tego interes osoby nieobecnej.
Przyczyną uprawniającą do wystąpienia z powództwem o ustanowienie rozdzielności majątkowej są ”ważne powody”. Przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego nie zawierają definicji legalnej tego terminu, stąd w tej kwestii opierać się trzeba na poglądach wyrażonych w doktrynie prawa rodzinnego oraz w orzecznictwie sądów rodzinnych i Sądu Najwyższego.
Takimi powodami mogą być w szczególności:
- okoliczności, w których nie jest możliwe dalsze pozostawanie małżonków we wspólności majątkowej bez poważnego naruszenia interesów majątkowych jednego z nich,
- długotrwała separacja faktyczna małżonków ale tylko taka, która uniemożliwia ich wspólne działanie w zarządzaniu majątkiem wspólnym,
- rażąco nieodpowiedzialne zachowanie się jednego z małżonków w zakresie zarządzania majątkiem wspólnym (np. zaciąganie długów, hazard, uzależnienie od używek skutkujące wyprzedażą majątku wspólnego itp.),
- uporczywe nie wykonywanie obowiązku współdziałania w zarządzie majątkiem
Sąd orzekając o ustaniu wspólności ustawowej oznacza dzień, z którym ustanie nastąpiło. Zasadniczo jest to dzień wniesienia powództwa do sądu. Może to być również data późniejsza ale nie późniejsza niż dzień uprawomocnienia się wyroku.
W wyjątkowych wypadkach Sąd może orzec o rozdzielności majątkowej z datą wsteczną. Taką wyjątkową sytuacją jest zaciąganie długów przez jednego z małżonków bez wiedzy drugiego bądź przy sprzeciwie drugiego małżonka.
Postępowanie w sprawie o ustanowienie rozdzielności majątkowej toczy się w trybie procesowym, przed sądem rejonowych. Powództwo wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda. Opłata stała pobierana od pozwu wynosi obecnie 200zł.
