Na wstępie wskazać należy, że zgodnie z art. 71 § 2 Kodeksu postępowania karnego (dalej k.p.k) „za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek wskazany w art. 335 § 1 k.p.k. lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania”.
Każdemu oskarżonemu w procesie karnym przysługują określone prawa. Ich celem jest gwarancja uczciwego i prawidłowego przebiegu procesu, a także ochrona jednostki przed nadużyciami ze strony organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Art. 42. ust. 3 Konstytucji, art. 5 § 1 k.p.k., oraz art. 6. ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka dają wyraz podstawowej zasadzie, która sprowadza się do tego, że każdy oskarżony musi być traktowany jak osoba niewinna aż do momentu udowodnienia winy i skazania prawomocnym wyrokiem sądu. Osoba oskarżona w procesie nie musi więc udowadniać swojej niewinności i równocześnie nie ma także obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.
Art. 5 § 2 k.p.k. stanowi, iż w sytuacji, gdy na etapie postępowania karnego pojawią się jakiekolwiek wątpliwości (których nie da się jednoznacznie wyjaśnić), to wówczas powinny być one rozstrzygnięte na korzyść oskarżonego.
Wskazane powyżej zasady zaprojektowane zostały w celu zabezpieczenia praw oskarżonego i przeprowadzenia uczciwego procesu, eliminując ryzyko sytuacji, w której dochodzi do skazania niewinnej osoby.
Nadto wskazać należy, że przed pierwszym przesłuchaniem, oskarżony powinien zostać pisemnie poinformowany o wszystkich swoich prawach i właśnie już na tym etapie może korzystać z prawa do obrońcy, który powinien być obecny podczas przesłuchania.
Oskarżonemu w procesie karnym przysługują następujące uprawnienia:
- prawo do składania wyjaśnień lub do odmowy składania wyjaśnień czy odpowiedzi na poszczególne pytania, bez konieczności podania przyczyny;
- prawo do obrony — oskarżony może bronić się sam lub skorzystać z pomocy obrońcy — z wyboru lub z urzędu;
- prawo do informacji o treści stawianych mu zarzutów;
- prawo dostępu do akt sprawy oraz do zapoznania się z materiałami dowodowymi;
- prawo do wnioskowania o dokonanie czynności procesowych, m.in. przesłuchanie świadka, dołączenie do akt opinii biegłego;
- prawo do zadawania pytań świadkom;
- prawo do udziału w mediacji w celu porozumienia się ze stroną pokrzywdzoną;
- prawo do skorzystania z pomocy tłumacza; - prawo do zaskarżenia wyroku i złożenia apelacji.
Podkreślić należy, że znajomość i realizacja praw pozwala na skuteczną obronę i podejmowanie trafnych decyzji, co ma szczególne znaczenie na etapie zatrzymania i przesłuchania.
