Co do zasady, jeżeli małżonkowie obydwoje zaciągnęli zobowiązanie to obydwoje ponoszą za nie odpowiedzialność, a Wierzyciel może zaspokoić się z majątków osobistych małżonków, jak również majątku wspólnego.
Ale czym są te majątki? Ale co w sytuacji gdy tylko jeden z nich zaciągnął zobowiązanie?
Przejdźmy do początku. Aby zająć się tematem odpowiedzialności małżonków za długi nie można nie wspomnieć o majątku wspólnym
i majątkach osobistych małżonków oraz o ustrojach majątkowych małżeńskich.
- RODZAJE MAŁŻEŃSKICH USTROJÓW MAJĄTKOWYCH
Podstawowym ustrojem majątkowym małżonków jest ustrój wspólności ustawowej. Kodeks rodzinny i opiekuńczy [dalej Kro] przewiduje go jako podstawowy ustrój. Nie jest to jednak ustrój przymusowy, gdyż według art. 47 § 1 Kro małżonkowie mogą przez umowę majątkową [potocznie nazywana intercyzą] wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową
z wyrównaniem dorobków. Przymusowym ustrojem majątkowym jest natomiast rozdzielność, która powstaje na podstawie orzeczenia sądu albo
z mocy samego prawa w okolicznościach określonych w art. 52–54 (np. sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej na wniosek jednego
z małżonków albo wierzyciela jednego z małżonków, separacja, ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków czy ogłoszenie upadłości jednego z małżonków).
Jak mówiliśmy wcześniej ustawowym ustrojem majątkowym pomiędzy małżonkami jest wspólność majątkowa, ale nie jest ona przymusowym ustrojem, gdyż małżonkowie w każdej chwili mogą umownie (umową zawartą w formie aktu notarialnego) zmienić ten ustrój i tym samym małżonków może obowiązywać:
1) ustrój wspólności ustawowej, która powstaje z mocy samego prawa z chwilą zawarcia małżeństwa albo zniesienia separacji (art. 54 § 2 zd. 1) i istnieje przez cały czas trwania małżeństwa w razie braku odmiennej małżeńskiej umowy majątkowej, chyba że nastąpiły zdarzenia przewidziane w art. 52, 53 albo 54 § 1 (np. separacja, ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków, ogłoszenie upadłości jednego z nich);
2) ustrój umownej wspólności majątkowej w zakresie szerszym albo węższym od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej – oznacza to, że małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć, np. że małżonkowie umówią się, że składniki majątku osobistego jednego z małżonków (np. nabyte ze spadku) wejdą do majątku wspólnego,
3) ustrój rozdzielności majątkowej, która powstaje w wyniku zawarcia umowy majątkowej, ustanowienia przez sąd albo ex lege w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków lub orzeczenia separacji,
4) ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, która powstaje w wyniku zawarcia umowy majątkowej.
Wspólność majątkowa małżeńska jest ustrojem ustawowym, najczęściej spotykanym więc poświęćmy jej chwilę uwagi. Zgodnie z art. 31 kro z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. To nam wskazuje, że w tym ustroju mamy do czynienia z 3 masami majątkowymi – majątkiem wspólnym i majątkami osobistymi małżonków.
Czym zatem jest majątek wspólny? O tym stanowi art. 31 § 2 (do majątku wspólnego należą w szczególności:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 300, z późn. zm).
Co zatem wchodzi w skład majątku osobistego? Zgodnie z art. 33 Kro do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków (tj. wynagrodzenie za pracę jeszcze nie wypłacone)
8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Jak natomiast kształtuje się odpowiedzialność małżonków za długi?
Zgonie z treścią art. 41 § 1 Kro jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także
z majątku wspólnego małżonków.
- 2 stanowi, że jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
- 3 stanowi natomiast, że jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9.
Wskazany powyżej artykuł nie przewiduje szczególnych zasad odpowiedzialności majątkiem wspólnym w sytuacji, gdy dłużnikami są oboje małżonkowie, wtedy bowiem odpowiadają oni za wspólny dług na zasadach prawa cywilnego, z reguły całymi swymi majątkami, a więc zarówno majątkami osobistymi, jak i majątkiem wspólnym. Przepisy tego artykułu nie dotyczą również odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, stosownie bowiem do art. 30 § 1 za takie zobowiązania małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie (ale do tego jeszcze wrócimy!).
Przedmiotem regulacji art. 41 jest odpowiedzialność z majątku wspólnego w czasie trwania wspólności ustawowej w sytuacji, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Jak stanowi przepis zgoda jednego z małżonków na dokonanie czynności prawnej przez drugiego małżonka pozwala wierzycielowi na zaspokojenie się również z majątku wspólnego, obok majątku osobistego małżonka, który zaciągnął zobowiązanie. Co ważne, małżonek, który wyraził zgodę, nie staje się przez to stroną czynności dokonanej przez drugiego z małżonków. Wyrażenie zgody na dokonanie przez współmałżonka określonej czynności prawnej nie musi objąć dokładnej treści zamierzonej czynności i nie musi być skierowane do kontrahenta tej czynności, wystarczy bowiem wyrażenie zgody w oświadczeniu skierowanym do współmałżonka, jak to najczęściej bywa wtedy, gdy wyrażenie zgody następuje przed dokonaniem czynności. Do formy, w jakiej zgoda powinna być wyrażona, stosuje się właściwe przepisy Kodeksu cywilnego określające formę wymaganą dla danej czynności prawnej, do której odnosi się zgoda. Tak więc należy najpierw ustalić, w jakiej formie powinna być dokonana czynność prawna w myśl przepisów KC oraz przepisów szczególnych, następnie zaś zastosować tę formę do oświadczenia wyrażającego zgodę na dokonanie tej czynności. Wyrażenie zgody na dokonanie czynności prawnej przez drugiego małżonka sprawia, że wierzyciel jednego z małżonków może żądać zaspokojenia nie tylko z jego majątku osobistego, lecz także z majątku wspólnego obojga małżonków. Reguła ta odnosi się do zobowiązań jednego
z małżonków pozostających w związku z samodzielnym wykonywaniem przez niego zarządu majątkiem wspólnym, jak również do wszelkich innych jego zobowiązań o charakterze cywilnoprawnym powstałych w czasie trwania wspólności ustawowej, chyba że wierzytelność dotyczy majątku osobistego dłużnika. Możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnego w sytuacji, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, nie oznacza jednak, że drugi z małżonków staje się przez to współdłużnikiem. Tak więc to drugi z małżonków odpowiada za cudzy dług, jego obowiązek zaś sprowadza się do znoszenia egzekucji z majątku wspólnego.
Odmienne natomiast reguły odpowiedzialności obowiązują, gdy jeden
z małżonków zaciągnął zobowiązanie bez fakultatywnej zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie nie wynika z czynności prawnej. Stosownie bowiem do art. 41 § 2, wierzyciel może żądać zaspokojenia tego rodzaju wierzytelności tylko z osobistego majątku dłużnika oraz wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9 (praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy). Wobec tego, że wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków należą do majątku odrębnego (art. 33 pkt 7), należy przyjąć, że w art. 41 § 3 chodzi o wynagrodzenie już pobrane,
a więc objęte wspólnością ustawową. Podobnie wspólnością ustawową objęte są wymienione w tym paragrafie korzyści uzyskane przez dłużnika
z przysługujących mu praw na dobrach niematerialnych, podczas gdy same te prawa stanowią jego majątek osobisty (art. 33 pkt 9). Jeżeli jeden
z małżonków zaciągnął zobowiązanie bez fakultatywnej zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie nie wynika z czynności prawnej,
a wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wierzyciel może żądać zaspokojenia również z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Ale, co ważne zgodnie z treścią art. 30 § 1 Kro oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny.
- 2. Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności.
Co ważne, zgodnie z dominującym poglądem, art. 30 § 1 stosuje się bez względu na ustrój majątkowy, jakiemu poddane są stosunki majątkowe małżonków oraz bez względu na pozostawanie lub niepozostawanie przez nich we wspólnym pożyciu. W ramach uregulowanych przez art. 30 § 1 odpowiadają oboje małżonkowie solidarnie wszystkimi składnikami swoich majątków. Tak więc np. w przypadku ustroju wspólności ustawowej wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń zarówno z majątku wspólnego małżonków, jak i z majątków osobistych każdego z nich.
Co oznacza pojęcie zwykłych potrzeb rodziny?
Bez wątpienia do zobowiązań zaciągniętych w sprawach związanych
z zaspokajaniem zwykłych potrzeb rodziny należą zobowiązania wynikające z powtarzalnych czynności dotyczących wspólnego gospodarstwa domowego oraz wychowania dzieci. Muszą to być zwykłe, normalne potrzeby, służące zaspokajaniu bieżących potrzeb danej rodziny. Do takich potrzeb zalicza się m.in. zakupy w normalnych ilościach artykułów żywnościowych
i odzieżowych, drobnych przedmiotów urządzenia domowego, opłaty z tytułu korzystania z gazu i energii elektrycznej, wydatki na naprawę i konserwację urządzeń domowych oraz na leczenie. Jeżeli małżonkowie mają pozostające z nimi we wspólności domowej małoletnie dzieci (wspólne, przysposobione przez oboje lub przez jednego z małżonków lub dzieci jednego z małżonków), zobowiązania wynikające z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny będą stanowiły ponadto zobowiązania zaciągnięte na zakup pomocy szkolnych
i przygotowanie dzieci do wykonywania zawodu. Jeżeli zaś we wspólności domowej pozostają niemogące się utrzymać samodzielnie dzieci pełnoletnie, zakres spraw związanych z zaspokajaniem zwykłych potrzeb rodziny rozszerza się o zwykłe, normalne potrzeby tych dzieci. Pojęcie zwykłych potrzeb rodziny nie obejmuje wydatków inwestycyjnych, chyba że chodzi
o drobną inwestycję niewymagającą większego zaangażowania środków majątkowych (np. drobne sprzęty AGD, zakupienie krzesła, żelazka do prasowania zamiast zepsutego itp.).
