Śmierć spadkodawcy to moment, w którym spadkobiercy nabywają spadek. W skład spadku wchodzą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Oznacza to, że spadkobierca może stać się właścicielem np. nieruchomości, ale jednocześnie także zobowiązanym do spłaty długów zaciągniętych przez spadkodawcę. Istnieją jednak prawne możliwości uniknięcia odpowiedzialności związanej ze spłatą wierzycieli spadkodawcy. Jak to zrobić? Otóż należy złożyć w określonym terminie oświadczenie o odrzuceniu spadku.
Oświadczenie o odrzuceniu spadku
Potocznie zwane odrzucenie spadku to nic innego, jak oświadczenie o odrzuceniu spadku po określonym spadkodawcy. Można tego dokonać w dwojaki sposób: przed sądem (składając stosowny wniosek o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku) lub udając się do notariusza. Droga sądowa będzie tańsza, ale znacznie dłuższa. Wniosek do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku podlega opłacie stałej w wysokości 50 zł.
Szybszą drogą jest złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przed notariuszem. Z tej czynności notariusz sporządzi stosowny akt notarialny. Już zatem w jeden dzień można odrzucić spadek. Koszt takiej czynności określa Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 roku w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej na kwotę 50,00 zł. Do taksy notarialnej należy doliczyć 23% podatku VAT (łączny koszt powinien wynieść zatem 61,50 zł) oraz ewentualne koszty wypisów aktu notarialnego.
Termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, tj. o tym, że stał się spadkobiercą. Termin ten należy liczyć osobno dla każdego spadkobiercy.
Co do zasady 6-miesięczny termin biegnie od dnia śmierci spadkodawcy, zwykle bowiem tego dnia spadkobierca dowiaduje się o tym, że dziedziczy po swoim krewnym. Może być to jednak inny dzień. Przykładowo spadkobierca, który dziedziczy w dalszej kolejności dowiedział się w późniejszym czasie o odrzuceniu spadku przez osoby, które w pierwszej kolejności miały dziedziczyć. Ten dzień, w którym powziął stosowną wiadomość będzie pierwszym dniem 6-miesięcznego terminu na złożenie stosownego oświadczenia.
Co ważne, spadkobierca testamentowy również może odrzucić spadek. W jego przypadku 6-miesięczny termin do złożenia oświadczenia biegnie od dnia, w którym dowiedział się o istnieniu i treści testamentu i ma wcześniejszą wiedzę o śmierci spadkodawcy.
Należy pamiętać, że odrzucić spadek można wyłącznie po śmierci spadkodawcy.
Na marginesie zaznaczyć należy, że nie złożenie oświadczenia w stosownym terminie powoduje doniosłe skutki prawne. Zdarzają się sytuacje, gdzie już po upływie 6-miesięcznego terminu, spadkobierca dowiaduje się o np. o dużych długach spadkowych. Mając wcześniej tą wiedzę dokonałby odrzucenia spadku. Istnieje prawna możliwość uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może wystąpić do sądu ze stosownym wnioskiem o uchylenie się od skutków prawnych nie złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w 6-miesięcznym terminie. Szczegółowo kwestię tę normuje art. 1019 Kodeksu cywilnego.
Skutki
Polskie ustawodawstwo nie nakłada obowiązku składania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Jest to prawo każdego spadkobiercy. W sytuacji, gdy spadkobierca nie podejmie w odpowiednim czasie kroków prawnych, wówczas nabędzie spadek z dobrodziejstwem inwentarza, czyli z ograniczeniem za długi spadkowe.
Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku wywołuje skutek taki, jakby dana osoba nie dożyła otwarcia spadku, czyli nie dożyła śmierci spadkodawcy. Oznacza to, że będzie wyłączona od dziedziczenia, a w jej miejsce do dziedziczenia wejdą dalsi spadkobiercy. W zależności od tego, czy będziemy mieli do czynienia z powołaniem do spadku na podstawie testamentu lub ustawy, możliwe są następujące sytuacje.
W przypadku dziedziczenia ustawowego udział spadkowy spadkobiercy, który spadek odrzucił przypada jego zstępnym, czyli w pierwszej kolejności dzieciom, jeżeli żyły w chwili otwarcia spadku, ewentualnie wnukom, jeśli dziecko nie żyło lub dalszym spadkobiercom ustawowym.
Sytuacja w przypadku odrzucenia spadku przez spadkobiercę powołanego na podstawie testamentu jest trochę bardziej skomplikowana. W jego miejsce mogą wejść wówczas inni spadkobiercy testamentowi w częściach odpowiadających ich udziałom. Jednak mogą oni odrzucić udział części, która im przypadnie po odrzuceniu spadku przez innego spadkobiercę. Kolejno może wstąpić do dziedziczenia spadkobierca tzw. podstawiony. Występuje on wtedy, gdy spadkodawca zastrzegł w testamencie, że w przypadku odrzucenia spadku (lub innej przyczyny umożliwiającej dziedziczenie) w miejsce danego spadkobiercy wstąpi wskazana osoba. Ostatecznie spadek nabędą spadkobiercy ustawowi – jeśli nie ma innych spadkobierców testamentowych lub spadkodawca nie zastosował instytucji podstawienia.
Warto zapamiętać, że spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może np. spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy.
W przypadku natomiast, gdy wszyscy spadkobiercy testamentowi i ustawowi odrzucą spadek to ostatecznie spadkobiercą ustawowym stanie się gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa, jeżeli nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub znajdowało się ono za granicą.
Dzieci spadkobiercy a odrzucenie spadku
Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, w której osobą odrzucającą spadek po swoim krewnym, jako spadkobierca ustawowy, jest rodzic. Czy jego dzieci będą wówczas mogły dziedziczyć spadek i ewentualne długi spadkowe? Odpowiedź brzmi: tak. Co zatem należy zrobić, żeby uchronić dzieci przed spłatą długów? Przedstawiciele ustawowi małoletniego dziecka (zwykle rodzice) powinni wystąpić do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem dziecka, czyli o wyrażenie zgody na złożenie oświadczenia o odrzuceniu w imieniu małoletniego spadku. Już samo złożenie wniosku o wyrażenie zgody przez sąd wstrzymuje bieg 6-miesięcznego terminu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po uzyskaniu pozytywnego rozstrzygnięcia sądu o wyrażeniu zgody, należy przystąpić do procedury odrzucenia spadku, analogicznie jak w przypadku osoby pełnoletniej. Należy więc niezwłocznie udać się do notariusza lub złożyć stosowny wniosek do sądu.
radca prawny Joanna Rapciewicz