Alienacja rodzicielska to przede wszystkim fizyczne odseparowywanie dziecka od drugiego rodzica. Ale nie tylko. To także wpływanie na psychikę dziecka, buntowanie dziecka przeciwko rodzicowi. Alienacja rodzicielska stanowi niewątpliwie formę przemocy emocjonalnej wobec dziecka i drugiego rodzica. Utrzymująca się przez dłuższy czas prowadzi do niszczenia łączącej ich więzi. Alienacja rodzicielska dotyczy sytuacji, gdy jeden z rodziców nie bierze udziału w życiu dziecka, a drugi się do tego przyczynia. Alienacja rodzicielska to zespół świadomych lub nie zachowań wywołujących zaburzenia w relacji dziecko – rodzic. Efektem alienacji rodzicielskiej jest utrudnianie kontaktów z dzieckiem jednemu z rodziców przez drugiego i budowanie w świadomości dziecka jego negatywnego obrazu.

Na potrzeby niniejszego wpisu, przyjmijmy, że mamy do czynienia ze świadomym, zamierzonym działaniem rodzica – alienatora i że jest nim matka dziecka, przy którym – po rozstaniu rodziców – pozostało dziecko. 

FORMY ALIENACJI RODZICIELSKIEJ ORAZ JEJ SKUTKI

Alienacja rodzicielska przybiera różne formy. Alienacja rodzicielska może przybierać postać nastawiania dziecka przez jednego rodzica przeciwko drugiemu rodzicowi. Matka buduje wówczas negatywny obraz ojca, opowiada nieprawdziwe historie na jego temat. Zdarza się, że matka wmawia dziecku, że tata go nie kocha. Matki często traktują ojców lekceważąco, pogardliwie – i co najgorsze – robią to w obecności dziecka. Robią złośliwe uwagi o tym, jaki tata jest beznadziejny. Wszelkie starania odseparowanego rodzica są deprecjonowane. W przypadku alienacji rodzicielskiej bardzo często dzieci poddawane są szantażowi emocjonalnemu. Matka mówi na przykład, że będzie jej smuto, gdy dziecko pójdzie do taty. Zdarzają się też próby „przekupienia dziecka”, nagradzania go za unikanie spotkań z ojcem: „Jak nie pójdziesz do taty, to pójdziemy na lody”. Zdarza się, że matki nie chcą wydąć dziecka ojcu, przez co dochodzi do awantur, których świadkiem bywa dziecko. Awantury często kończą się interwencją Policji, podczas której funkcjonariusze stwierdzają, że nie ingerują w sprawy rodzinne. Alienator tak ustawia siebie w rozgrywce przeciw drugiemu rodzicowi, by wszystkie komunikaty płynące na zewnątrz wiązane były z „decyzjami” dziecka, a nie alienatora: „Dziecko nie chce iść do ciebie, nie będę go przecież zmuszać”. Pojęcie alienacji rodzicielskiej w pierwszej kolejności kojarzy się z matką lub ojcem, utrudniającym kontakty z dzieckiem. Pamiętajmy jednak, że  osobami wywołującymi ten problem mogą być również inne osoby, np. dziadkowie, czy opiekunowie dziecka. Psychologowie ostrzegają, że efektem alienacji rodzicielskiej mogą być problemy emocjonalne, większa podatność na nałogi, problemy w budowaniu związków intymnych w dorosłym życiu, a nawet choroby psychosomatyczne i psychiczne, a także tendencje samobójcze.

 

RZECZNIK PRAW DZIECKA NA TEMAT ALIENACJI RODZICIELSKIEJ

Problem alienacji rodzicielskiej dostrzeżony został przez Rzecznika Praw Dziecka Marka Michalaka. Jego zdaniem alienacja dziecka od jednego z rodziców jest niewątpliwie formą przemocy emocjonalnej. Rzecznika zainaugurował kampanię pod hasłem „Jestem mamy i taty”. Jej celem jest przypomnienie dorosłym, że dzieci należy traktować podmiotowo, a jednym z najważniejszych praw, które posiadają, jest prawo do kontaktów z każdym z rodziców. Celem kampanii jest uświadomienie, że przyszłość dziecka, a zwłaszcza jego stabilność emocjonalna, zależy w dużej mierze od tego, czy rodzice potrafią dojść do porozumienia – w trakcie rozwodu i już po nim. 

 

PRAWO WOBEC ALIENACJI RODZICIELSKIEJ

Polskiemu prawu pojęcie alienacji rodzicielskiej nie jest znane. Nie znaczy  to oczywiście, że ze zjawiskiem tym nie mamy do czynienia. O alienacji mówić można w kontekście:

- władzy rodzicielskiej i jej nadużywania,
- kontaktów z dzieckiem i ich egzekucji, 
- przemocy psychicznej.

 

POLSKIE PRAWO WOBEC ALIENACJI RODZICIELSKIEJ

Niestety, polskiemu prawu pojęcie alienacji rodzicielskiej nie jest znane. Brak legalnej definicji zjawiska, nieznajomości zagadnienia i jego negatywnych konsekwencji dla rozwoju dziecka powoduje, że rodzice alienowani od dziecka nie mają skutecznych instrumentów do walki z rodzicem-alienatorem. W sądowej praktyce w dalszym ciągu zbyt często mówi się „konflikcie rodzicielskim” lub „konflikcie w rodzinie”, sugerując, że za ten stan rzeczy odpowiedzialni są w równym stopniu oboje rodzice. Skutek jest taki, że problem niejednokrotnie trwa latami a ofiarami takiej sytuacji są  przede wszystkim dzieci. Jakie kroki prawne może podjąć alienowany od dziecka rodzic? W pierwszej kolejności musi uregulować kontakty z dzieckiem. Jeżeli rodzice nie są w stanie porozumieć się w tej sprawie nie pozostaje im nic innego jak zwrócić się o pomoc do mediatora rodzinnego lub skierować wniosek o uregulowanie kontaktów z dzieckiem do sądu. Składając wniosek do sądu rodzinnego warto zadbać o zabezpieczenie kontaktów na czas toczącego się postępowania. Uzyskanie wyroku (przy rozwodzie) lub postanowienia regulującego kontakty nie koniecznie oznacza zażegnanie problemu alienacji. Do Kancelarii trafiają Klienci, którzy skarżą się na to, że orzeczenie sądu nie jest przez rodzica-alienatora respektowane. Co wówczas zrobić? Rozwiązaniem jest tzw. egzekucja kontaktów, czyli sądowne dochodzenie realizacji orzeczenia sądu dotyczącego kontaktów rodzica z dzieckiem. Niestety procedura jest długa i także nie daje gwarancji, że rodzic, który utrudnia kontakty zacznie respektować orzeczenie. W pierwszym etapie należy wystąpić do sądu o zagrożenie rodzicowi-alienatorowi karą finansową za każdy przypadek naruszenia orzeczenia sądu. W drugim etapie sąd wymierza karę. Jej wysokość uzależniona jest od ilości naruszeń (stosuje się tu prosty wzór: kwota wskazana przez sąd w pierwszym etapie przemnożona przez ilość incydentów).

  

Kara finansowa – co do zasady – mobilizuje rodzica, który utrudnia kontakty. Jednakże bywa, że rodzic-alienator unika zapłaty zasądzonej przez sąd kary finansowej. Wówczas – jak w każdej sprawie o zapłatę – należy skierować sprawę do komornika. W tym celu trzeba zadbać o nadanie postanowieniu tzw. klauzuli wykonalności a następnie skierować do komornika wniosek o wszczęcie egzekucji. Zdarzają się też takie sytuacje, w których rodzic utrudniający kontakty „liczy się” z wydatkiem w postaci kary finansowej i w dalszym ciągu łamie orzeczenie sądu. Co zrobić wówczas? Tu sprawa się komplikuje. Możemy wałczyć o ograniczenie rodzicowi-alienatorowi władzy rodzicielskiej. Na jakiej podstawie? Jak wynika z treści art.  111 §  1 KRO jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Uporczywe utrudnianie drugiemu rodzicowi kontaktów z dzieckiem oraz buntowanie dziecka przeciwko rodzicowi niewątpliwie stanowi nadużycie władzy rodzicielskiej. Władza rodzicielska mogłaby zostać ograniczona np. poprzez dozór kuratora bądź poprzez obowiązek podjęcia terapii, mającej na celu uświadomienie rodzicowi, który utrudnia kontakty, że dzieje się to z ogromną krzywdą dla dziecka. A czy wobec rodzica-alienatora można podjąć jakieś kroki karne? Alienacja rodzicielska stanowi w mojej ocenie formę przemocy psychicznej. Można byłoby zatem rozważyć złożenie wobec takiego rodzica zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa stypizowanego w art. 207 § 1 Kodeksu karnego.

 

STATYSTYKI NA TEMAT ALIENACJI RODZICIELSKIEJ

Wobec braku danych statystycznych utrudnione jest pełne oszacowanie skali tego zjawiska. O skali problemu może świadczyć fakt, że do Biura Rzecznika napływa rocznie blisko 50 tys. spraw. Niemal połowa z nich dotyczy kwestii związanych z wikłaniem dziecka w konflikt okołorozwodowy. Z danych, których zebranie Ministerstwo Sprawiedliwości zleciło w 2016 r. Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości (analiza 295 spraw rozpoznanych przez sądy w okresie od stycznia 2014 r. do listopada 2015 r.), wskazuje, że w co piątym przypadku osoba uprawniona nie mogła należycie realizować kontaktów mimo zagrożenia nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej i wnosiła o nakazanie zapłaty. Sądy jednak w 68 proc. tych spraw wnioski oddaliły. Większość spraw (71 proc.) stanowiły wnioski o wszczęcie postępowania od osób uprawnionych do kontaktów. Aby zwiększyć świadomość społeczną od sześciu lat 25 kwietnia obchodzimy w Polsce Dzień Świadomości Alienacji Rodzicielskiej. Od 2006 roku jest to nieformalne, międzynarodowe święto. W 2009 roku patronat honorowy nad akcją społeczną Dzień Świadomości Alienacji Rodzicielskiej objął Rzecznik Praw Dziecka.

  

 

Autor: r. pr. Lidia Makarska