Problematyka alimentów uregulowana jest w przepisach zawartych w art. 128 i następnych Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zwanego dalej KRiO. Najczęściej alimenty obowiązani są płacić rodzice na utrzymanie swoich dzieci. Jednakże występują również sytuacje gdy to na dzieciach (a czasem i wnukach) może spoczywać obowiązek płacenia alimentów na rzecz ich rodziców.
Przede wszystkim podkreślić należy że jedną z fundamentalnych zasad jest niedopuszczalność zrzeczenia się prawa do alimentów. Prawa i obowiązki alimentacyjne mają charakter ściśle osobisty.
Stosownie do art. 128 KRiO, obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
W art. 128 KRiO ustawodawca wymienił osoby, na których ciąży obowiązek alimentacyjny. Osobami takimi są krewni w linii prostej oraz rodzeństwo. Krewnymi w linii prostej są rodzice względem dzieci (wnuków) i dzieci (wnuki) względem rodziców. […] W art. 128 KRiO, ustawodawca określił również przedmiot świadczenia alimentacyjnego, który stanowią środki utrzymania, a w miarę potrzeby także środki wychowania osoby uprawnionej. W przepisie tym chodzi o świadczenie pieniężne. [cyt. za G. Jędrejek, komentarz do art. 128 LEX].
Przesłanką dochodzenia alimentów przez rodziców od ich dzieci (wnuków) jest ich niedostatek, rozumiany, jako niemożliwość zaspokojenia ich usprawiedliwionych potrzeb własnymi możliwościami majątkowo – finansowymi. Najczęściej taka sytuacja ma miejsce w przypadku poważnych chorób rodziców, uniemożliwiających im podjęcie pracy lub też ich podeszłego wieku bądź niska emerytura nie wystarczająca na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
Istotne jest to, że rodzic może domagać się alimentów od dziecka dopiero wtedy, kiedy nie ma małżonka. Zgodnie, bowiem z kodeksem rodzinnym, obowiązek alimentacyjny w pierwszej kolejności obciąża małżonka (vide art. 130 KRiO).
Należy podkreślić, że to na osobie starającej się uzyskać alimenty od dzieci ciąży obowiązek udowodnienia swojej trudnej sytuacji życiowej.
Świadczenia alimentacyjne na rodziców mogą płacić tylko osoby pełnoletnie i to takie, których możliwości zarobkowo – finansowe umożliwiają płacenie alimentów.
Należy pamiętać o tym, że przepis art. 132 KRiO reguluje kwestię kolejności osób zobowiązanych do płacenia alimentów na rzecz uprawnionych seniorów. W pierwszej kolejności osobami zobowiązanymi są dzieci osób uprawnionych. Dopiero w sytuacji gdy dzieci uprawnionego nie żyją lub nie są w stanie realizować swoich obowiązków, wówczas obowiązek przechodzi na wnuki uprawnionych.
Zgodnie z art. 135 § 1 KRiO, Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego (rodzica) oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego (dziecka, wnuka). .
Zgodnie z ugruntowanymi poglądami zarówno w doktrynie prawa cywilnego jak i orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, do usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej należą w szczególności:
- koszty utrzymania lokalu mieszkalnego (przy czym wielkość lokalu mieszkalnego powinna być adekwatna do potrzeb rodziców – nie będzie takim np. mieszkanie o pow. 100m2 zajmowane tylko przez dwoje starszych ludzi), w którym mieszkają rodzice, rozumiane jako bieżące koszty utrzymania i eksploatacji mieszkania (w tym powinny być uwzględnione opłaty czynszu, opłaty za media – energię, ogrzewanie, gaz, wodę i jej podgrzanie),
- wydatki ponoszone na żywność, ubrania i środki czystości (kwoty wskazywane jako ponoszone w związku z zakupem żywności i środków czystości powinny odpowiadać aktualnym realiom),
- wydatki ponoszone na remonty zajmowanego lokalu mieszkalnego,
- wydatki ponoszone na wypoczynek osoby uprawnionej (jednakże muszą one mieć charakter realny i raczej przeciętny w danych okolicznościach (takimi na pewno nie będą wakacje spędzone w 5 gwiazdkowym hotelu),
- wydatki ponoszone na usprawiedliwione koszty leczenia (wydatki na wizyty lekarskie, dojazdy do lekarza, leki),
- koszty telefonu komórkowego.
Podkreślić jednak należy, że sądy orzekając o alimentach nie biorą pod uwagę jednego wzorca natomiast każdą sprawę rozpatrują indywidualnie biorąc pod uwagę okoliczności danej, konkretnej sprawy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że zaspokajanie usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej potrzebującej alimentacji, poza dostarczaniem środków utrzymania w formie pieniężnej, może także polegać na dostarczeniu mieszkania, opieki lekarskiej i domowej (np. wyrok Sądu Najwyższego z 6 maja 1967 r., sygn. akt. III CR 422/66, LEX nr 6157).
Skutkiem orzeczenia alimentów nie może być popadnięcie jednej ze stron w stan niedostatku. Innym słowy, zasądzone alimenty nie mogą prowadzić zobowiązanego do stanu niedostatku, który wystąpi wówczas, gdy nie może on zaspokajać swoich podstawowych potrzeb.
Zgodnie z art. 136 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli w ciągu ostatnich trzech lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty albo jeżeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikłej stąd zmiany przy ustalaniu zakresu świadczeń alimentacyjnych.
Powyższy przepis art. 136 KRiO, chroni osoby uprawnione przez nieuzasadnionych obniżaniem swoich możliwości zarobkowych przez osoby zobowiązane do alimentacji.
Zrzeczeniem się prawa majątkowego lub też doprowadzenie do jego utraty bez ważnego powodu może być np. odrzucenie spadku (szczególnie o dużej wartości) czy wyzbycie się własności rzeczy ruchomej przez jej porzucenie.
Pod pojęciem zrzeczenie się zatrudnienia lub zmiana je na mniej zyskowne należy rozumieć np. świadome zaprzestanie świadczenia pracy, bądź rozwiązanie umowy o pracę i podjęcie jej ”na czarno”.
Stosownie do art. 137 KRiO, roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem lat trzech.
Co do zasady powództwo powinno być wytaczane przed Sąd Rejonowy właściwy wg miejsca zamieszkania Pozwanego (dziecka, wnuka).
Pamiętać również należy, że zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 1441 KRiO).
