Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.
Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (a nie interes rodziców).
Obowiązki dzieci i rodziców
Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo. W sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia, dziecko powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra.
Z kolei rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia.
W sytuacji, gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. W istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. Jeśli nie są w stanie dojść do porozumienia w tej kwestii, sprawa musi trafić przed sąd opiekuńczy.
Reprezentowanie dziecka a władza rodzicielska
Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską tj. reprezentują dziecko. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka.
W dwóch rodzajach spraw takiego uprawnienia rodzice nie mają. Dotyczy to czynności prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską oraz czynności prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.
Zarząd majątkiem
dziecka Władza rodzicielska to również zarząd majątkiem małoletniego dziecka. Rodzice są zobowiązani sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Chodzi nie tylko o to, by majątek dziecka nie tracił na wartości, nie niszczał, ale był w możliwie bezpieczny sposób pomnażany. Warto mieć na uwadze, że zarząd nie obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku.
Przy wykonywaniu takiego zarządu rodzice są dość mocno ograniczeni. Nie mogą bowiem bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.
Nadzór nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej
Gdy rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej bądź mają trudności w jej wykonywaniu np. choroba, alkohol, wówczas sąd na wniosek takich instytucji jak szpital, szkoła, ośrodek pomocy społecznej może:
- zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania,
- określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu,
- poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
- powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.
Rozstrzygnięcia dotyczące pieczy nad małoletnimi dziećmi mają przede wszystkim służyć ich dobru.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie. Chodzi tu o przeszkody po stronie rodzica, które są poważne, obiektywne i uniemożliwiają lub utrudniają mu wykonywanie władzy rodzicielskiej, np. długotrwały pobyt w szpitalu, wyjazd za granicę. Zawieszenie władzy zostanie uchylone, gdy jego przyczyna ustanie.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej
Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody, albo jeśli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Za trwałą przeszkodę należy uznać przebywanie rodzica za granicą, pobyt rodzica w więzieniu, trwałe zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich.
Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny uzasadniające umieszczenie dziecka np. w rodzinie zastępczej, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej czy zawieszenie jej wykonywania nie sprawia, że rodzic nie ma prawa do utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Jednak z przyczyn, które uzasadniają pozbawienie lub zawieszenie władzy może również dojść do ograniczenia czy zakazania kontaktów rodzica z dzieckiem (np. uzależnienie i demoralizujący wpływ rodzica na dziecko).
Władza rodzicielska a alimenty
To, czy rodzic ma pełnię władzy rodzicielskiej, czy jego władza rodzicielska została zawieszona bądź został jej pozbawiony nie wpływa na obowiązek alimentacyjny wobec dziecka. Alimenty są płacone także wtedy, gdy władzy rodzicielskiej nie ma – albo z tego powodu, że władza ustała w związku z osiągnięciem pełnoletności przez dziecko, albo że rodzic został tej władzy pozbawiony.
Rozwód a władza rodzicielska
W sprawie o rozwód sąd musi zająć się m.in. władzą rodzicielską nad wspólnymi małoletnimi dziećmi małżonków.
Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzice mogą zatem przygotować stosowny dokument, w którym zaproponują, jak po rozwodzie władza rodzicielska będzie przez nich wykonywana.
W przypadku gdy rodzice nie mogą porozumieć się co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej, wówczas sąd rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
