Omówienie zagadnienia uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu w postępowaniu karnym należy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia pokrzywdzonego.
Zgodnie z treścią art. 49 kodeksu postępowania karnego (dalej k.p.k.) jest to osoba fizyczna lub prawna, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być również instytucja państwowa, samorządowa lub inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni (osoba poniżej 18 roku życia) albo jest on ubezwłasnowolniony, wówczas jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. W sytuacji gdy pokrzywdzony jest nieporadny (np. ze względu na wiek lub stan zdrowia), to także może być reprezentowany przez osobę, pod której pieczą pozostaje. Nadmienić wypada, iż po śmierci pokrzywdzonego jego prawa mogą wykonywać osoby najbliższe oraz osoby pozostające na jego utrzymaniu. Osobą najbliższą w rozumieniu art. 115§11 kodeksu karnego (dalej k.k.) jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W tym miejscu należy poczynić ogólną uwagę, iż pokrzywdzony może aktywnie uczestniczyć w postępowaniu przygotowawczym, jak i przed sądem, z zastrzeżeniem jednak, że odpowiednie wnioski będzie składał w terminach określonych przez prawo.
Zauważenia wymaga, że w postępowaniu przygotowawczym status każdego pokrzywdzonego jest taki sam. Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 299§1 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym, prowadzonym w formie śledztwa lub dochodzenia, pokrzywdzony jest stroną procesową. Inaczej natomiast mogą się kształtować uprawnienia osób pokrzywdzonych przestępstwem w postępowaniu jurysdykcyjnym. Powyższe wynika z faktu, że w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, pokrzywdzony może być stroną, jeżeli do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego złoży oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 53 i art. 54§1 k.p.k.). Brak takiego oświadczenia istotnie ogranicza zakres uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu.
Przechodząc do dalszych rozważań w kwestii szczegółowych uprawnień nadanych pokrzywdzonemu, wypada zauważyć, iż w celu wzmocnienia jego pozycji, przepisy procedury karnej nakładają na organy procesowe obowiązek poinformowania pokrzywdzonego na piśmie o przysługujących mu uprawnieniach i ciążących na nim obowiązkach. Nadto, przepisy prawa chronią pokrzywdzonego m.in. poprzez regulację przewidującą, że zarówno jego adres miejsca zamieszkania, jak i adres pracy nie są udostępniane w aktach sprawy. Można je ujawnić tylko wyjątkowo.
Wśród podstawowych praw przysługujących pokrzywdzonemu jest uprawnienie do korzystania jednocześnie z pomocy maksymalnie trzech wybranych przez siebie pełnomocników, którymi mogą być adwokaci lub radcy prawni. W zależności od wyniku procesu, wydatkami na rzecz oskarżyciela posiłkowego (w tym kosztami związanymi z ustanowieniem pełnomocnika) może zostać obciążony oskarżony (art. 627-629 k.p.k.). Jeżeli pokrzywdzony wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnika bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, wówczas sąd może wyznaczyć pełnomocnika z urzędu. Ponadto, jeśli pokrzywdzony nie włada językiem polskim, ma on prawo skorzystać, podczas przesłuchania, z bezpłatnej pomocy tłumacza. W razie potrzeby, tłumacz zostanie wezwany również do udziału w czynnościach toczących się z udziałem pokrzywdzonego, jeżeli jest on głuchy lub niemy. W katalogu praw przysługujących pokrzywdzonemu szczególnie istotnym jest prawo dostępu do akt sprawy, do sporządzania odpisów i kopii. Prawo to podlega ograniczeniu jedynie z uwagi na ważny interes państwa lub dobro postępowania. Warto również wspomnieć, iż pokrzywdzonemu przysługuje zwrot kosztów stawiennictwa na wezwanie (618a – 618e i art. 618j k.p.k.).
Jeśli chodzi o sytuację karnoprocesową pokrzywdzonego w toku postępowania przygotowawczego, to przede wszystkim należy zwrócić uwagę na prawo pokrzywdzonego do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu śledztwa albo dochodzenia. Nadto, może on również złożyć zażalenie na bezczynność, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia zawiadomienia o przestępstwie nie został on powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (art. 306§1, 306§1a i 306§3 k.p.k., art. 325a § 2 k.p.k.). Ważnym przywilejem jest także prawo pokrzywdzonego do złożenia zażalenia na każdą czynność naruszającą jego prawa (art. 302§2 k.p.k., art. 459 k.p.k.). Kolejnym uprawnieniem osoby pokrzywdzonej czynem zabronionym jest to polegające na składaniu wniosków o dokonanie czynności w toku postępowania przygotowawczego, np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego. Jeżeli istnieje obawa, że danego świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, pokrzywdzony może wystąpić o jego przesłuchanie przez sąd. Nadto, podmiot ten może wziąć udział w przesłuchaniu biegłego oraz zapoznać się z jego pisemną opinią (art. 318 k.p.k.). Pokrzywdzony oraz jego pełnomocnik mają prawo udziału w czynnościach śledztwa lub dochodzenia przeprowadzanych na ich wniosek, a także w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie. W szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może odmówić dopuszczenia tych podmiotów do udziału w konkretnej czynności ze względu na ważny interes postępowania (art. 317 § 2 k.p.k.). Szczególną grupę uprawnień stanowią te przysługujące osobie pokrzywdzonej przestępstwem zgwałcenia lub wykorzystania seksualnego. W takiej sytuacji przesłuchanie odbywa się w specjalnych warunkach (na posiedzeniu, w którym uczestniczy ograniczona liczba osób). Na tej płaszczyźnie należy także wspomnieć o prawie do złożenia wniosku o zapoznanie się z materiałami śledztwa lub dochodzenia przed jego zakończeniem. Nadto, pokrzywdzony może składać wnioski o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia.
W razie powtórnego wydania postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330§2 k.p.k., pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu wnieść akt oskarżenia do sądu (jest to subsydiarny akt oskarżenia). Wówczas to pokrzywdzony staje się przed sądem oskarżycielem i na nim ciąży obowiązek udowodnienia, że oskarżony popełnił zarzucane mu przestępstwo. W oparciu zaś o treść art. 59 k.p.k., pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.
W postępowaniu sądowym, w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jak wskazano na wstępie niniejszego opracowania, jednym z ważniejszych uprawnień pokrzywdzonego jest możliwość działania jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Oświadczenie takie należy złożyć do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. W razie skorzystania z tego uprawnienia pokrzywdzony może składać wnioski dowodowe, aktywnie uczestniczyć w czynnościach dowodowych (np. poprzez zadawanie pytań osobom przesłuchiwanym), wnosić środki zaskarżenia od orzeczeń sądu. Nie złożenie oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego istotnie ogranicza zatem katalog uprawnień osoby pokrzywdzonej przestępstwem.
Jednym z najważniejszych uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu w procesie karnym jest prawo do złożenia wniosku o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdzie. Podkreślić należy, iż przedmiotowy wniosek może zostać złożony aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 49a). Realny wpływ pokrzywdzonego na przebieg i rezultat postępowania karnego przejawia się między innymi poprzez złożenie wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego w celu pogodzenia się z podejrzanym (art. 23a). Zauważenia wymaga, iż pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji są brane pod uwagę przez sąd przy wymiarze kary (art. 53§3 k.k.). Nadto, w razie złożenia przez oskarżonego, w porozumieniu z prokuratorem bądź samodzielnie przed sądem, wniosku o tzw. dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej, pokrzywdzony ma prawo nie zgodzić się na zaproponowany wymiar kary. W takiej sytuacji wyrok zostanie wydany po przeprowadzeniu rozprawy.
Wspomnieć także należy o prawie pokrzywdzonego do otrzymania informacji o uchyleniu, nieprzedłużeniu lub zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy stosowanego wobec podejrzanego, a także o jego ucieczce z aresztu śledczego (art. 253§3 k.p.k.). Co więcej pokrzywdzony i jego najbliżsi mogą otrzymać pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną (art. 43§8 pkt 1 kodeksu karnego wykonawczego). W sytuacji zaś zagrożenia dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub jego najbliższych, osoby te mogą otrzymać ochronę Policji na czas czynności procesowej. Jeśli stopień zagrożenia jest wysoki, wskazane podmioty mogą otrzymać ochronę osobistą, jak również pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. W celu skorzystania z tychże uprawnień, należy złożyć odpowiedni wniosek do komendanta wojewódzkiego Policji za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie albo sądu (Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka). Nadto, wobec sprawcy przestępstwa może zostać orzeczony zakaz zbliżania się lub kontaktowania się z pokrzywdzonym, a także nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Zaakcentowania wymaga, że przywołane powyżej zakazy, na wniosek pokrzywdzonego, mogą być wykonywane także w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej na podstawie europejskiego nakazu ochrony (art. 611w - 611wc k.p.k.).
Reasumując, przepisy procedury karnej przewidują szereg gwarancji aktywnego udziału pokrzywdzonego w toku postępowania karnego, a nadto zawierają katalog unormowań chroniących go przed sprawcą czynu zabronionego. Należy jednak pamiętać, iż część tych uprawnień aktualizuje się dopiero po wykazaniu przez pokrzywdzonego odpowiedniej inicjatywy.