Wśród osób korzystających z nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego częstym źródłem nieporozumień jest przekonanie, że obowiązek alimentacyjny istnieje wyłącznie wobec dzieci. Tymczasem zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (krio), także byli małżonkowie mogą być zobowiązani do wzajemnego wsparcia po rozwodzie, jednakże w określonych okolicznościach i zazwyczaj w ograniczonym czasie.
Zgodnie z art. 60 § 1 krio, małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Zgodnie z art. 60 § 2 krio jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Kluczowe znaczenie ma zatem nie tylko sama sytuacja majątkowa uprawnionego, ale również to, czy i która ze stron została uznana za winną rozpadu małżeństwa. Obowiązek alimentacyjny wygasa wtedy, gdy uprawniony zawrze nowy związek małżeński lub gdy ustanie ustalona przesłanka niedostatku.
W przypadku alimentów zasądzonych na podstawie art. 60 § 1 krio są one również ograniczone czasowo. Obowiązek ten wygasa bowiem także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony pięcioletni termin.
Inaczej wygląda sytuacja w przypadku alimentów od małżonka uznanego za wyłącznie winnego rozpadu pożycia na rzecz małżonka niewinnego. Nie ma tutaj ograniczenia czasowego z wyjątkiem sytuacji zawarcia nowego związku małżeńskiego. Różne są też przesłanki do zasądzenia alimentów.
W przypadku rozwodu bez orzeczenia winy lub z winy obu stron alimenty mogą być zasądzone wyłącznie jeśli jedna ze stron znajduje się niedostatku tj. gdy nie ma środków na zaspokojenie swoich najbardziej podstawowych potrzeb.
W przypadku zaś rozwodu z winy jednej ze stron alimenty mogą być zasądzone wtedy gdy rozwód pociągnął ze sobą pogorszenie sytuacji majątkowej małżonka niewinnego i gdy ma pogorszenie to ma wymiar i charakter istotny.
W praktyce sądowej spotyka się sytuacje, gdy małżonek domagający się alimentów wykazuje niewielkie dochody, jednak nie podejmuje pracy mimo posiadanych kwalifikacji lub możliwości zarobkowych. W takich sprawach sąd bada, czy brak aktywności zawodowej jest usprawiedliwiony. Jeśli uzna, że niedostatek powstał z winy samego uprawnionego (np. z powodu celowego unikania pracy), sąd może oddalić powództwo lub ograniczyć wysokość alimentów.
Obowiązek alimentacyjny byłych małżonków może również ulec zmianie w drodze powództwa o obniżenie lub podwyższenie alimentów (art. 138 kro), jeżeli dojdzie do istotnej zmiany sytuacji majątkowej którejkolwiek ze stron. Sąd bada wówczas nie tylko obiektywne zmiany w dochodach i wydatkach, ale także subiektywne możliwości i potrzeby (np. w przypadku zapadnięcia na poważną chorobę która uniemożliwia pracę).
Warto też podkreślić, że alimenty nie mają charakteru zryczałtowanej „rekompensaty” za rozwód ani „kary” za winę, lecz służą wyrównaniu różnic majątkowych powstałych w wyniku ustania wspólnego pożycia, szczególnie jeśli jedno z małżonków w trakcie małżeństwa zrezygnowało z pracy zawodowej na rzecz wychowywania dzieci lub wspierania kariery partnera.
Podsumowując, obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami nie jest automatyczny ani bezterminowy. Jego istnienie zależy od winy, sytuacji majątkowej i przesłanek określonych w ustawie. Każda sytuacja będzie rozpatrywana indywidualnie dlatego wszelkie decyzje dotyczące alimentów warto skonsultować z profesjonalnym prawnikiem, w tym w ramach punktów nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego lub nieodpłatnych porad prawnych.
