Zagadnienia związane z odpowiedzialnością nieletnich w głównej mierze reguluje ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Celem ustawy jest dążenie do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stwarzania warunków powrotu do normalnego życia tym nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem i zasadami współżycia społecznego, umacniania funkcje opiekuńczo – wychowawcze, jak również poczucie odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich.
Omawiając odpowiedzialność prawna nieletnich należy wyjaśnić kila pojęć.
Nieletni to osoba:
- która w wieku 13-17 lat popełniła czyn karalny,
- zagrożona demoralizacją do 18 roku życia,
- wobec której stosuje się środki wychowawcze i poprawcze do 21 roku życia.
Osoba małoletnia, to osoba w wieku poniżej 18 roku życia.
Młodociany to osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie osiągnęła jeszcze 21 roku życia i w chwili orzekania przed sądem pierwszej instancji nie osiągnęła 24 roku życia.
Czyn karalny jest to czyn zabroniony przez ustawę określany jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe albo wykroczenie.
Demoralizacja to odrzucenie obowiązujących norm moralnych, prowadzące do łamania prawa, rozwiązłości obyczajów. Jest to proces polegający na łamaniu powszechnie przyjętych w danym społeczeństwie norm i zasad postępowania.
Nieletni może zostać uznamy za osobę zdemoralizowaną gdy dopuszcza się:
- popełnienie czynu zabronionego,
- używania alkoholu lub innych środków odurzających,
- prostytucji,
- żebrania,
- uchylania się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,
- paleni wyrobów tytoniowych,
- używania słów nieprzyzwoitych,
- przemoc w rodzinie,
-inne zachowania naruszające zasady współżycia społecznego.
Wobec nieletniego, który zostanie uznany za osobę zdemoralizowaną sąd może zastosować środki wychowawcze i poprawcze, w postaci:
- udzielenia upomnienia,
- zobowiązania nieletniego do określonego postępowania (do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego
- lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki,
- lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się
- od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia),
- ustanowienia nadzoru rodziców lub opiekuna,
- ustanowienia nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania,
- udzielających poręczenia za nieletniego;
- zastosowania nadzoru kuratora;
- skierowania do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym,
- lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
- orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów;
- orzeczenia przepadku rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;
- orzeczenia umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie,
- zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
-orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym.
Gdy nieletni popełni czynu karalnego oraz będzie wykazywał (nawet jednorazowe) przejawy demoralizacji Policja zobowiązana jest zebrać i utrwalić dowody jedynie
w granicach tzw. dochodzenia w niezbędnym zakresie, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub innych czynności w stosunku do nieletniego, a także przedsięwziąć wobec niego inne niezbędne czynności (np. pobrać próbki krwi, włosów i wydzielin organizmu). Czynności Policji w zakresie tzw. dochodzenia w niezbędnym zakresie zmierzają do:
- zebrania dowodów uprawdopodobniających popełnienie konkretnego czynu przez konkretnego nieletniego bądź wykazywanie przejawów demoralizacji,
- zabezpieczenia dowodów przed utratą bądź zniszczeniem,
- przekazania materiałów sprawy niezwłocznie do sądu rodzinnego.
Należy pamiętać, że zgodnie z Ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich prowadzi sąd rodzinny, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jedynie sąd rodzinny może oceniać stopień demoralizacji nieletniego jak również to czy nieletni popełnił czyn karalny. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nakłada także społeczny obowiązek informowania rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu o okolicznościach świadczących o demoralizacji nieletniego. Obowiązek ten ma charakter powszechny. Instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu, zobowiązane są niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję. W przypadku instytucji, którą jest również szkoła lub inna placówka oświatowa, prawny obowiązek powiadamiania Policji lub sądu rodzinnego i nieletnich będzie spoczywał na dyrektorze placówki.
Kodeksie postępowania karnego nakłada na każdego, kto poweźmie informację
o popełnieniu czynu zabronionego, obowiązek informowania o popełnieniu przestępstwa. Zawiadamiającemu umożliwia się zastrzeżenie swych danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby mu najbliższej.
Najeży jeszcze pamiętać, że popełnienie przez nieletniego czynu zabronionego może spowodować powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej. Sąd wówczas może zobowiązać rodziców lub opiekuna prawnego do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego. W przypadku gdy rodzic lub opiekun prawny uchyla się
od wykonania obowiązku nałożonego przez sąd, sąd może wymierzy im karę pieniężną.