Decyzja o rozpoczęciu czynności związanych z ubezwłasnowolnieniem osoby bliskiej, jest trudną sprawą. Wymaga powzięcia odważnych kroków, a także znajomości prawa. Uregulowania prawne dotyczące ubezwłasnowolnienia zawarte są w artykułach Kodeksu Cywilnego.
Ubezwłasnowolnienie to prawne pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych, czyli możliwości samodzielnego podejmowania decyzji prawnych, np. zarządzania majątkiem czy zawierania umów. Dotyczy to osób, które nie są w stanie samodzielnie podejmować decyzji dotyczących swojego życia, której wynikają np., z procesów choroby psychicznej, innych zaburzeń psychicznych, w tym alkoholizm lub narkomania, lub zaburzeń których podstawą jest niepełnosprawność intelektualna. Są dwa szczególe rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite i częściowe. Ubezwłasnowolnienie całkowite to prawne pozbawienie osoby fizycznej pełnej zdolności do czynności prawnych. Oznacza to, że taka osoba nie może samodzielnie dokonywać żadnych czynności prawnych, które prowadzą do powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. W konsekwencji, wszelkie czynności prawne dokonane przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną bez zgody opiekuna są nieważne. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna. Opiekun ten pełni rolę przedstawiciela ustawowego i podejmuje czynności prawne w imieniu i na rzecz osoby ubezwłasnowolnionej. W przypadku, gdy ubezwłasnowolniony całkowicie pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską, to rodzic lub wcześniej nadany opiekun prawny sprawuje nad nim opiekę. Jeśli rodzice dziecka zostaną ubezwłasnowolnieni, nie mogą sprawować władzy rodzicielskiej. Instytucja ubezwłasnowolnienia całkowitego ma na celu ochronę interesów życiowych i majątkowych osoby, która nie jest w stanie samodzielnie podejmować decyzji. Ubezwłasnowolnienie częściowe to prawne ograniczenie zdolności do czynności prawnych osoby pełnoletniej, która ze względu na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw, ale jest w stanie w miarę samodzielnie kierować swoim życiem. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem, oraz przedmiotami oddanymi do jej swobodnego użytku. Dotyczy wyłącznie osób pełnoletnich – w przeciwieństwie do ubezwłasnowolnienia całkowitego, które może dotyczyć także osób po 13. roku życia. Sąd wyznacza takiej osobie kuratora, który pomaga w podejmowaniu istotnych decyzji.
Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć: małżonek osoby której dotyczy wniosek, krewni w linii prostej (rodzice, dzieci), rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich. Ważne jest to, aby pamiętać że chęć złożenia takiego wniosku przez znajomych, sąsiadów czy innych ale dalszych członków rodziny – nie zostanie rozpatrzony przez Sąd. Wniosek składa się do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której ma dotyczyć ubezwłasnowolnienie. Wnioskodawca musi wykazać, że istnieją przesłanki prawne do ubezwłasnowolnienia. Wniosek musi zawiera: dane osobowe wnioskodawcy i osoby, której dotyczy ubezwłasnowolnienie, stopień pokrewieństwa, wskazanie, czy chodzi o ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe, szczegółowe uzasadnienie, w tym opis stanu zdrowia psychicznego i powody konieczności ubezwłasnowolnienia. Do wniosku należy dołączyć dokumentację medyczną, która potwierdza diagnozę. Sąd rozpoznaje sprawę w składzie trzech sędziów zawodowych w trybie nieprocesowym. Przeprowadza się przesłuchanie osoby, której dotyczy wniosek, w obecności biegłych: psychologa i lekarza psychiatry lub neurologa. Biegli sporządzają opinię na temat stanu zdrowia i zdolności osoby do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem. Opłata sądowa wynosi 100 zł. Sąd może również nałożyć obowiązek uiszczenia zaliczek na sporządzenie opinii biegłych. Cała procedura trwa zwykle od 3 do 6 miesięcy. Jeśli stan zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej poprawi się, można złożyć wniosek o: uchylenie ubezwłasnowolnienia, zmianę z ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe, lub odwrotnie. Podczas procesu ubezwłasnowolnienia mogą pojawić się pewne ukryte wydatki, które nie zawsze są od razu uwzględniane w podstawowych kosztach. Mogą to być np.: dodatkowe opinie biegłych specjalistów, koszty dojazdu i organizacji badań, koszty pomocy prawnej.
Instytucja prawna będąca ubezwłasnowolnieniem, jest jednym z wielu rozwiązań prawnych aby dopomóc rodzinie, a przede wszystkim osobie której miałoby dotyczyć ubezwłasnowolnienie w celu zabezpieczenia jej sytuacji prawnej i majątkowej. Choć nie należy do łatwych spraw związanych emocjonalnie członków rodziny, to ma na celu bezpieczne zabezpieczenie praw osoby potrzebującej, która nie ma o tym pełnej świadomości. Warto w takiej sytuacji skorzystać z profesjonalne pomocy prawnej, aby spokojnie przejść przez ten proces.